برنا اندیشان | مرجع تخصصی بهترین پکیج های آموزشی
آیا تا به حال برایتان پیش آمده است که پس از ورود به یک فروشگاه بزرگ، دچار سردرگمی شوید و نتوانید محصولات مورد نظر خود را انتخاب کنید؟ یا شده است که در رستوران نتوانید از بین غذاهای مختلف یکی را انتخاب نمایید؟ شاید هم این احساس سردرگمی را در زمان خرید لباس تجربه کرده باشید. به هر حال، باید بدانید که این اتفاق تنها برای شما نیفتاده است، زیرا از دهه‌ها قبل روان‌شناسان تایید کرده‌اند که انسان‌ها در مواجهه با گزینه‌های زیاد، دچار سردرگمی می‌شوند. در این مقاله از مجله علمی برنا اندیشان، با تعریف و شناخت توهم انتخاب و معرفی عوامل ایجاد کننده آن و همچنین به بررسی تاریخچه این موضوع می‌پردازیم. همچنین، درباره ارتباط آن با کاپیتالیسم و تعصب نیز صحبت خواهیم کرد. در پایان هم راهکارهایی برای خارج شدن از این توهم را مطرح خواهیم کرد.
توهم انتخاب چیست؟
توهم انتخاب نوعی سوگیری شناختی است که در آن فرد به اشتباه فکر می‌کند نسبت به واقعیت اختیار بیشتری در انتخاب‌های زندگی‌اش دارد. این توهم به طور ناآگاهانه به وجود می‌آید و ما اعتقاد داریم که انتخاب‌هایمان را به صورت آگاهانه و با توجه به دلایل موشکافانه انجام می‌دهیم.
این اشتباه در بخش‌های مختلف زندگی، از جمله سیاست و بازار، به ما حمله می‌کند. به عنوان مثال، در بازار مصرف، یکی از موارد معروف این توهم، انتخاب بین نوشابه‌های گازدار مختلف است. در واقعیت، این نوشابه‌ها تفاوت چندانی با یکدیگر ندارند، اما ما به‌دلیل عوامل ظاهری مانند رنگ و بسته‌بندی یا شهرت برندها، انتخاب‌هایمان را انجام می‌دهیم و پیش خودمان تصور می‌کنیم که انتخاب‌هایمان مبتنی بر مزایا و اندیشه‌ورزی است، اما در واقعیت، این‌طور نیست.
همچنین، در زمینه‌های سیاسی نیز این توهم می‌تواند مردم را دچار مشکل کند. برای مثال، هنگام انتخاب بین دو حزب با نامزدها و برنامه‌های مشابه، رأی‌دهندگان به اشتباه فکر می‌کنند که اختیار و گزینه‌های زیادی برای آنها وجود ندارد و تنها باید از دو گزینه معرفی‌شده انتخاب کنند.
همچنین، در برخی بازی‌های رایانه‌ای، توهم انتخاب برای بازیکنان ایجاد می‌شود. بازی‌سازان به‌طور طبیعی گزینه‌های محدودی را در بازی قرار می‌دهند و با طراحی مسیرهای مختلف، بازیکنان را به انتخاب‌هایی هدایت می‌کنند که انگار آنها اختیار آنهاست، در حالی که واقعیت این است که آنها بین گزینه‌های محدودی که توسط بازی‌سازان تعیین شده، دست به انتخاب می زنند.
یک مثال دیگر از توهم انتخاب، زمانی است که یک شرکت رایانه‌ای برای جذب مشتریان جدید، دوره استفاده رایگان ارائه می‌دهد و به طور انحصاری به مشتریان اطلاع می‌دهد که اگر در پایان دوره رایگان به استفاده از برنامه ادامه دهند، عضویت آنها تمدید می‌شود. این اقدام به نظر می‌آید که به مشتری فرصتی برای انتخاب داده شده است، اما واقعیت این است که شرکت از این راهکار برای حفظ مشتریان و کسب سود بیشتر استفاده می‌کند.
در کل، توهم انتخاب یک اشتباه شناختی است که به طور ناآگاهانه به وجود می‌آید و افراد را به انتخاب‌هایی هدایت می‌کند که در واقعیت، اختیار کمتری را برایشان فراهم می‌آورد.
عوامل ایجاد کننده توهم انتخاب
یکی از مشکلاتی که در انتخاب‌هایمان با آن مواجه می‌شویم، وجود گزینه‌های فراوان است. هرچه تعداد گزینه‌ها افزایش یابد، تصمیم‌گیری برای ما دشوارتر می‌شود. این توهم انتخاب ممکن است به دلیل اطلاعات گمراه‌کننده‌ای باشد که درباره گزینه‌ها به ما ارائه می‌شود. به عبارت دیگر، ممکن است اطلاعات نادرست یا ناکاملی در مورد گزینه‌ها در اختیارمان قرار گیرد و این باعث شود که نتوانیم تفاوت‌ها و مزایا را به درستی درک کنیم.
بعضی اوقات نیز به دلیل محدودیت‌های ذهنی و شناختی ما، ناتوانی در درک تفاوت‌های بین گزینه‌ها ایجاد می‌شود. ممکن است گزینه‌ها به نظر ما به یکدیگر شبیه باشند یا ما نتوانیم به‌طور کامل و بهینه اطلاعات مرتبط با هر گزینه را فراهم کنیم.
همچنین، روشی که اطلاعات به ما ارائه می‌شود، بر انتخاب‌هایمان تأثیرگذار است. به‌عنوان مثال، وقتی بسیاری از افراد همان گزینه اول را انتخاب می‌کنند یا این گزینه بیشتر دیده‌شده است، ما نیز تمایل به انتخاب همان گزینه اول نشان می‌دهیم. این اتفاق به نام “تأثیر گوشه‌ای” شناخته می‌شود و به‌ویژه در مواقعی که ما دقیقاً نمی‌دانیم چه گزینه‌ای برتر است، رخ می‌دهد.
همچنین، عضویت ما در گروه‌ها نیز می‌تواند بر انتخاب‌هایمان تأثیرگذار باشد. وقتی که عضو گروهی باشیم که اکثر اعضایش گزینه خاصی را انتخاب کنند، تمایل داریم همرنگ جماعت شویم و همان گزینه را انتخاب کنیم. این امر به عنوان “فشار گروهی” شناخته می‌شود و ممکن است دچار تصمیم‌گیری نادرست و خود‌سرانه شویم.
در کل، توهم انتخاب باعث می‌شود از تصمیم‌گیری‌های هوشمندانه و بهینه‌تر دوری کنیم و به اشتباه دست به انتخاب‌هایی بزنیم که تأثیرات ناخوشایندی را بر زندگی‌مان خواهند گذاشت. برای جلوگیری از این مشکل، بهتر است تلاش کنیم اطلاعات را به‌طور دقیق و کامل جمع‌آوری کنیم، از تحلیل و بررسی دقیق گزینه‌ها استفاده کنیم و تحت فشارهای خارجی مانند فشار گروهی کمتر تأثیر بگیریم.
آشنایی با تاریخچه توهم انتخاب
این عبارت تقریباً یک مفهوم نو و جدید به حساب می‌آید. در سال ۱۸۹۶ میلادی، ویلیام جیمز، فیلسوف و روان‌شناس آمریکایی، عبارت “توهم انتخاب” را در یکی از سخنرانی‌های خود به کار برد. او در توصیف این عبارت گفته بود: “هر دوراهی‌ای که گزینه انتخاب‌نکردن در آن وجود نداشته باشد، شکلی از اجبار به انتخاب است.”
از آن زمان تا به امروز، توهم انتخاب در حوزه روان‌شناسی شناختی مورد بررسی قرار گرفته است. یکی از مقالات تحقیقی که در سال ۲۰۰۰ منتشر شد، توسط شینا اینگار و مارک لپر انجام شد که نتایج آن نشان داد افراد هنگامی که گزینه‌های کمتری از یک نوع کالا در دسترس داشته باشند، بیشتر احتمال خرید دارند. همچنین، در تحقیقات بیشتری، مشاهده شد که افراد وقتی گزینه‌های کمتری را دارند، احساس رضایت بیشتری از خرید خود دارند و این پدیده به نام “پارادوکس انتخاب” شناخته می‌شود.
سالیان طولانی، کارشناسان بازاریابی و متخصصان فروش از توهم انتخاب برای تحریک و تسهیل انتخاب‌های ما استفاده می‌کنند. این توهم به طور نامطلوب باعث می‌شود افراد به انتخاب‌هایی روی بیاورند که ممکن است به آنها آسیب برساند یا خلاف مصالح شخصی‌شان باشد. برای همین کاربرد این توهم در زمینه بازاریابی و فروش به‌طور گسترده‌ای مورد توجه قرار گرفته است.
تأثیر توهم انتخاب در سیستم کاپیتالیستی
مکتب کاپیتالیسم، که اکنون به طور گسترده‌ای در سراسر جهان مشاهده می‌شود، مفهومی را ارائه می‌دهد که افراد باید بتوانند اختیار زندگی خود را به دست آورده و آزادانه انتخاب‌های خود را انجام دهند. با این حال، روان‌شناسان به‌خاطر شرایط بازارهای کاپیتالیستی، در درستی این ادعا تردید می‌کنند. این تردید ناشی از این است که شرکت‌ها و کسب‌وکارهای بزرگ و حتی کوچک با استفاده از تکنیک‌های بازاریابی و تبلیغات، ذهن ما را به سوی انتخاب‌هایی هدایت می‌کنند که خود متوجه واقعیت نمی‌شویم و به نظر می‌آید این انتخاب‌ها از طریق اختیار شخصی انجام شده‌اند.
یکی از مثال‌های بارز این امر، در صنعت فست‌فود مشاهده می‌شود. رستوران‌های فست‌فود اغلب ادعا می‌کنند که منوی گسترده‌ای دارند که افراد با سلیقه‌های مختلف را راضی می‌کند. اما در واقعیت، بیشتر این غذاها با تغییرات کمی، تفاوت زیادی با یکدیگر ندارند. به‌طور معمول، این رستوران‌ها با استفاده از استراتژی‌های تبلیغاتی و مارکتینگ مختلف، افراد را به‌سوی خرید خودشان هدایت می‌کنند و این افراد به‌نوعی تصور می‌کنند که خودبخود انتخاب آگاهانه‌ای را انجام داده‌اند، در حالی که در واقع، توهم انتخاب در ذهنشان ایجاد شده است.
تفاوت توهم انتخاب با سوگیری تعصب
توهم انتخاب و سوگیری تعصب هر دو می‌توانند باعث تصمیم‌گیری‌های غلط و گمراه‌کننده شوند. این دو پدیده می‌توانند باعث شود افراد از اطلاعات نادرستی برای انتخاب‌هاشان استفاده کنند یا به دلیل تعصبات شخصی خود یک گزینه را بر سایر گزینه‌ها ترجیح دهند.
در سوگیری تعصب، فرد به دلیل تعصبات خود و بدون دلیل منطقی یک گزینه را بهتر از بقیه انتخاب‌ها می‌داند و به آن اولویت می‌دهد. این نوع تصمیم‌گیری ممکن است تحت تأثیر قوانین ناخواسته و عواطف شخصی اتفاق بیفتد.
در مقابل، توهم انتخاب فرد را به باور غلطی می‌اندازد که واقعاً گزینه‌های مختلفی برای انتخاب وجود دارند و او از قدرت انتخاب برخوردار است. این توهم می‌تواند ایجاد شود به‌خاطر موجود بودن انواع گزینه‌ها و گاهاً میزان اطلاعات زیادی که به فرد ارائه می‌شود.
همچنین، این دو پدیده به صورت گسترده‌ای در حوزه‌های مختلف مورد مشاهده قرار می‌گیرند؛ از جمله در سیاست و تصمیم‌گیری‌های خرید روزمره. افراد ممکن است در این زمینه‌ها به دلیل توهم انتخاب یا سوگیری تعصب، انتخاب‌هایی را انجام دهند که به طور عقلانی و منطقی مناسب نیستند و باعث نتایج ناخوشایندی برای آنها می‌شوند. برای مطالعه بیشتر پیشنهاد می شود به مقاله سوگیری تاییدی مراجعه فرمایید.
در کل، تفاوت این دو پدیده در این است که توهم انتخاب بر این باور است که انتخاب‌های مختلف واقعاً متفاوت هستند و شخص دارای قدرت انتخاب است، در حالی‌که سوگیری تعصب باعث می‌شود فرد به دلیل تعصبات شخصی‌اش یک گزینه را بر سایر گزینه‌ها ترجیح دهد بدون آنکه دلیلی منطقی وجود داشته باشد. هر دوی این پدیده‌ها باعث می‌شوند فرد به طور نادرست از کیفیت و ارزش واقعی گزینه‌ها آگاهی پیدا کند و این می‌تواند به تصمیم‌گیری‌های نادرست منجر شود.
تشخیص توهم انتخاب
در صورتی که این نشانه‌ها را در خود مشاهده کردید، احتمالاً دچار توهم انتخاب شده‌اید:
1. وسواس‌گونه به جزئیات انتخاب‌های خود توجه می‌کنید و ذهنتان مرتبط درگیر آنهاست. به عبارت دیگر، در هر انتخاب می‌خواهید کامل و دقیق باشید و از جزئیات آن بی‌خبر نمانید.
2. بر اساس گفته‌های دیگران درباره خود، به توانایی‌هایتان شک می‌کنید. این افراد ممکن است نظر منفی درباره توانایی‌های شما بیان کنند و شما شک و تردید به خود پیدا کنید.
3. هنگام مواجهه با تعداد زیادی گزینه، توان تصمیم‌گیری ندارید یا انتخاب‌کردن برای شما بسیار دشوار است. این ممکن است نشان‌دهنده ناتوانی در انتخاب و تصمیم‌گیری‌های پیچیده باشد.
4. حس می‌کنید باید حتماً انتخابی بدون نقص یا اشتباه داشته باشید. به عبارت دیگر، انتظار بالایی از خود دارید و ترس از انتخاب‌های نادرست دارید.
5. بعد از هر انتخاب خود را سرزنش می‌کنید. احتمالاً خود را به خاطر تصمیم‌گیری‌های گذشته سرزنش می‌کنید و احساس می‌کنید که انتخاب‌های بهتری می‌توانستید داشته باشید.
6. بعد از هر انتخاب به گزینه‌هایی فکر می‌کنید که انتخاب نکرده‌اید. این افکار پس از انتخاب‌ها ممکن است نشان‌دهنده نداشتن اطمینان از تصمیم‌های خود باشد.
در صورتی که چند مورد از این نشانه‌ها را در هنگام کارهای مختلف از جمله خریدکردن تجربه کردید، باید به وجود این توهم در خود شک کنید. اگر با توهم انتخاب مقابله نکنید، ممکن است به‌صورت ناخواسته ضررهای مالی یا معنوی ناشی از انتخاب‌های اشتباه را تحمل کنید و همچنین دچار استرس و اضطراب شوید که به سلامت روان شما آسیب می‌زند. بهتر است با این نشانه‌ها آشنا شده و با روش‌های مناسبی سعی کنید تا از توهم انتخاب خود آگاهی پیدا کنید و تصمیم‌گیری‌های بهتری انجام دهید.
آموزش مقابله با توهم انتخاب
همگی ما در مقاطعی از زندگی با پدیده توهم انتخاب روبه‌رو می‌شویم و تصمیم‌گیری‌هایی که بر اساس این توهم صورت می‌گیرد ممکن است غلط و گمراه‌کننده باشد. برای مقابله با این پدیده، می‌توانید از روش‌های زیر استفاده کنید که مهارت تصمیم گیری‌تان را تقویت می‌کنند:
1. اهداف خود را مشخص کنید تا تصمیم‌گیری آسان‌تر شود : با داشتن اهداف مشخص و واضح، انتخاب‌هایتان را به‌راحتی‌تر انجام دهید و از توهم انتخاب دوری کنید.
2. در صورت امکان، گزینه‌ها را تجزیه‌وتحلیل و آنها را ساده‌تر و قابل‌فهم‌تر کنید : با بررسی دقیق گزینه‌ها و بهینه‌سازی آنها، به انتخاب درست و منطقی نزدیک‌تر خواهید رسید.
3. فهرستی از فواید و پیامدهای هر گزینه تهیه کنید : این کار به شما کمک می‌کند تا تأثیرات مختلف هر گزینه را درک کنید و بهتر برای انتخاب آماده شوید.
4. دیدگاه دیگران را در نظر بگیرید : با مشورت با دیگران و شنیدن نظراتشان، از زوایای مختلف به مسئله نگاه می‌کنید و تصمیم‌گیری‌های بهتری خواهید داشت.
5. به غریزه خود اعتماد کنید : گاهی‌اوقات نیاز است به ندای درونی خود گوش کنید و با اعتماد به غریزه‌های خود تصمیم‌گیری‌های بهتری انجام دهید.
6. به سوگیری‌های شناختی خود آگاه باشید : با شناسایی سوگیری‌های خود، می‌توانید از تصمیم‌گیری‌های غیرمنطقی که از این سوگیری‌ها ناشی می‌شود، دوری کنید.
7. عجله نکنید : در صورت امکان، زمان کافی را برای بررسی گزینه‌ها و راهکارهای مختلف اختصاص دهید و از عجله کردن های غیر ضروری خودداری کنید.
8. ریسک را محاسبه کنید : هر انتخابی همراه با پیامد‌هایی است که ممکن است هزینه‌های سنگینی را به دنبال داشته باشد. قبل از انجام تصمیم‌های مهم، ریسک‌های هر گزینه را به‌خوبی بررسی کنید.
با اجرای این روش‌ها می‌توانید از توهم انتخاب کاسته و تصمیم‌گیری‌های بهتری در زندگی خود داشته باشید.
