برنا اندیشان | مرجع تخصصی بهترین پکیج های آموزشی
در این بخش از پایگاه دانش برنا اندیشان تصمیم داریم تا یکی از مقالات کاربردی در حوزه کودک با عنوان ملاک های تشخیص و درمان روانشناختی بیش فعالی کودکان را به صورت تخصصی مورد بررسی قرار دهیم و اطلاعات مفید و کاربردی را در اختیار شما کاربران محترم وب سایت برنا اندیشان قرار دهیم.
ملاک های تشخیص و درمان روانشناختی بیش فعالی کودکان
بیش فعالی
تعریف مشخصی در مورد بیش فعالی کودکان وجود ندارد اما یکی از شایع ترین اختلالات روانپزشکی کودکان است. این اختلال به حالتی اطلاق می شود که در آن کودک نسبت به سنش به نحوی مفــرط و بیش از اندازه فعــال و پرجنب و جوش باشد و سه رفتار اساسی بی توجهی، جنب و جوش بیش از حد و تکانشگری توصیف می شود.
در بی توجهی که از علائم اصلی این اختلال است توجه کودک جلب محرک های نا مربوط می شود و از محرک اصلی چشم پوشی می کند. جنب و جوش بیش از حد کودک با فعالیت های حرکتی نمایان می شود و در نهایت تکانشگری او با نداشتن کنترل در زمانی که نیاز به کنترل داشتن است یا انجام رفتار بدون فکر کردن مشخص می شود. این اختلال بر رشد کودک ار جمله در رشد یادگیری، تکلم و زبان تاثیر زیادی داشته و با بسیاری از مشکلات از قبیل خواب، هیجان، مشکلات ارتباطی و رفتاری، مسائل تحصیلی و… در ارتباط است.
انواع بیش‌فعالی
۱) نوع غالباً بی‌توجه
۲) نوع غالباً بیش فعال (تکانشگر)
۳) نوع مرکب (ADHD)
نوع بی‌دقت و بدون توجه
در این نوع کودک نمی تواند روی تکلیفی که به او می‌دهند و یا یک فعالیت خاص تمرکز داشته باشد. اکثر کودکان دچار ADHD در دقت و توجه کردن دچار مشکل هستند. این دسته از افراد غالبا:
- توجه زیادی به جزئیات ندارند
- بر بازیها و کارهای مدرسه نمی‌توانند تمرکز داشته باشند
- کارهای مدرسه و فعالیت‌های روزانه خود را در منزل تا آخر دنبال نمی‌کنند و آنها را به پایان نمی‌رسانند
- نمی‌توانند یک وظیفه یا تکلیف را تمام و کمال انجام دهند
- اسباب بازیها ، کتاب‌ها و وسایلشان را اغلب گم می‌کنند
نوع تکانشی – بیش‌فعالی
در این نوع از اختلال فرد بسیار فعال است. و بدون فکر اقدام به فعالیت و انجام کار میکند. فعالیت بیش از حد معمول، قابل مشاهده‌ترین مشخصه اختلال ADHD است. کودک بیش‌فعال همیشه در حال انجام کاری می‌باشد. ممکن است سطح بیش‌فعالی با افزایش سن کاهش یابد. این کودکان قبلا از این که راجع به عملی فکر کنند آن را انجام می‌دهند. برای مثال این کودکان ممکن است بطور ناگهانی وسط خیابان شروع به دویدن کنند و از یک سمت به سمت دیگر خیابان بدون نگاه کردن حرکت کنند و یا این که از درخت بلندی شروع به بالا رفتن کنند. ممکن است آن ها موقعیت‌های خطرناک شگفت زده شوند. گاهی هم هیچ ایده و فکری برای خارج شدن از این وضعیت ندارند. غالبا ، فعالیت‌های تکانشی و بیش‌فعالی با هم همواره هستند.
مشخصه کودکانی که این اختلال را با هم دارند بدین گونه است:
- بی قراری و نا آرامی
- دویدن مداوم از سویی به سوی دیگر و یا بالا رفتن از چیزی
- پایین آمدن از صندلی وقتی که اجازه این کار را ندارند.
- عدم توانایی در بی‌سر و صدا بازی کردن
- بیش از حد صحبت کردن
- پاسخ‌دادن ناگهانی و بدون فکر به پرسشی که هنوز تمام نشده است.
- عدم توانایی در صبر کردن برای نوبت خود
- بدون اجازه وسط بازی دیگران پریدن
- وسط صحبت دیگران پریدن
پیشنهاد ویژه : کارگاه آموزش درمان تخصصی درمان ADHD
نوع ترکیبی
در این نوع اختلال فرد بسیار فعال است و بدون فکر اقدام به فعالیت و انجام کار می‌نماید. کودکان با این نوع اختلال نشانه‌هایی از هر دو نوع قبل را که متذکر شویم دارا هستند. آنها در توجه‌کردن، بیش‌فعال بودن و کنترل تکانش‌های خود دچار مشکل هستند. البته گاهی تمام کودکان بی‌توجه هستند و یا اینکه بیش از حد فعالیت می‌کنند و حرکات تکانشی دارند. اما در کودکان دچار ADHD این حرکات همیشگی هستند نه استثنایی این رفتارها برای کودک در خانه ، مدرسه و با دوستان مشکلات حقیقی ایجاد می‌کنند در نتیجه اکثر کودکان دچار این اختلال ، احساس افسردگی ، اضطراب و عدم اطمینان به خود را دارند. این احساسات جزء نشانه‌های ADHD محسوب نمی‌شوند و در اثر مشکلات مکرر در خانه و مدرسه در کودک ایجاد می‌شوند.
علت
این بیماری سالهاست که شناخته شده و عوامل متعددی در ایجاد آن نقش دارند. به نظر می رسد علت آن بیشتر نقص در تکامل سیستم اعصاب باشد . کودکان مبتلا احتمالاً در قسمت هایی از مغز که مسئول توجه ، تمرکز و تنظیم فعالیت های حرکتی می باشد دچار نقص جزئی هستند.
توارث و ژنتیک در این اختلال نقش دارد. همچنین در بعضی مطالعات مشخص شده که مصرف سیگار در دوران بارداری رابطه مستقیمی با بیش فعالی دارد.در بعضی موارد در جریان حاملگی یا زایمان یا پس از آن صدمات جزئی به ساختمان مغز وارد می شود که می تواند باعث این مشکل گردد.
ملاک های تشخیص
کودک در صورت دارا بودن 8 مورد از این ویژگیها که باید در سنین قبل از 7 سالگی بروز کرده و حداقل تا 6 ماه دوام یافته باشند، میتواند دارای ADHD تشخیص داده شود :
1. هنگام نشستن معمولا دستها یا پاهایش بی قرارند یا مدام در جا خود حرکت میکند (این حالت در نوجوانان ممکن است به احساس بیقراری ذهنی محدود شود)
2. هنگامی که از او خواسته شده بنشیند یا باید در جایی نشسته بماند، انجام این کار برایش بسیار مشکل است.
3. به سادگی و با کمترین عامل خارجی دچار حواس پرتی میشود.
4. در بازیها یا موارد مشابه حضور در گروه، منتظر نوبت شدن برایش مشکل است.
5. معمولا قبل از به پایان رسیدن یک پرسش،فورا و بدون فکر پاسخ را بیان میکند.
6. بدون اینکه قصد لجاجت یا مخالفت داشته و یا اینکه در درک مساله مشکل داشته باشد، انجام کارهایی که از روی یک دستور خاص و به ترتیب مشخص شده باشد، برایش مشکل است.
7. توجه ممتد به یک کار یا بازی برایش مشکل است.
8. معمولا از یک کار ناتمام سراغ کار دیگری میرود.
9. بی سر و صدا بازی کردن برایش مشکل است.
10. معمولا زیاد حرف میزند.
11. معمولا میان صحبت دیگران پریده یا به طور ناخوانده وارد جمع، بازی و… میشود.
12. بیشتر اوقات چنین به نظر میرسد هنگامی که با او صحبت میشود به حرفهای گوینده توجهی ندارد.
13. معمولا وسایل مهم و ضروری خود (مانند کتاب، اسباب بازی یا نوشت افزار) را در مدرسه یا خانه گم میکند.
14. غالبا بدون توجه به عواقب آن و بدون اینکه به دنبال هیجان باشد، کارهای خطرناکی انجام میدهد. (برای مثال بدون توجه به وسط خیابان مبپرد)
درمان بیش‌فعالی
در زیر به روش های درمانی بیش فعالی پرداخته می شود و همچنین درمان روانشناختی بیش فعالی نیز مورد بررسی قرار می گیرد.
حل مسئله
مهارت حل مسئله نه تنها در کودکان بیش‌فعال حائز اهمیت است بلکه تمامی کودکان بایستی به درستی این مهارت را یاد بگیرند. اما در کودکان بیش‌فعال این قسمت اهمیت بیشتری پیدا می کنند چرا که این افراد اولین راه حلشان در هنگام روبه رو شدن با مشکل آسیب رساندن به خود یا دیگران است. این مهارت می تواند توسط والدین یا درمانگر صورت بگیرد در صورتی که والدین آگاهی کافی برای آموزش دادن به فرزند خود هنگام مواجهه با مشکلات را ندارند، مشورت با روانشناس یا بازی‌درمانگر بسیار ضروری است.
برای آموزش این مهارت کودک را به صورت پیش فرض در محیط‌های مختلف مثل مدرسه، مهدکودک، مهمانی، پارک … قرار می‌دهیم و موقعیت مورد نظر و مشکلات احتمالی را به درستی برای کودک شرح می دهیم و در ادامه راه حل مناسب برای موقعیت و مشکل مورد نظر را به او آموزش می دهیم. برای بهتر متوجه شدن این قسمت می‌توان به مثال‌های زیر اشاره کرد که آموزش هرکدام از آن ها به کودک کاملا ضروری است:
از کودک پرسیده شود اگر در مدرسه یا کلاس درس یا هر موقعیت مشابهی با صحنه ای روبه رو شوی که دوستت می خواهد وسیله‌ای را به زور از تو بگیرد، عکس‌العملت در این موقعیت چیست؟ معمولا کودکان مضطرب و با اعتماد به نفس پایین بیان می کنند گریه می کنم یا به دوستم می-دهم، کودکان قدرت طلب و بیش فعال می گویند که اورا کتک می زنم یا هل می دهم و یا ناسزا می گویم.
اما جواب و آموزش صحیح به کودک در مواقع روبه رو شدن با چنین مشکلی این است که باید با صدای بلند به دوستت اعلام کنی که این وسیله برای من است و تو اجازه گرفتن آن را از من نداری. در صورت تکرار شدن این عمل اشتباه از طرف دوستت باید به معلم و یا مربی خود مراجعه کنی و از او کمک بخواهی.
از کودک پرسیده شود اگر هنگام بازی با دوستانت به دلیل نداشتن مهارت کافی در انجام بازی تو را مسخره کردند یا از بازی بیرونت کردند و یا به او بگویند که دیگر با تو دوست نیستیم، واکنش تو در این موقعیت چیست؟ کودکان مضطرب و با اعتماد به نفس پایین از بازی بیرون می‌آیند، احساس تنهایی می کنند و یا به دلیل مسخره شدن گریه می کنند. کودکان بیش‌فعال، قدرت طلب و دارای مشکلات رفتاری با دوست خود دعوا می کنند، متقابلا دوست خود را مسخره می کنند، با دوست دیگرشان تیم تشکیل می دهند و یا بازی را خراب می کنند.
اما جواب و آموزش صحیح به کودک، در مواقع روبه رو شدن با چنین مشکلی این است که باید محکم و با صدای بلند به دوستت بگویی، تو اجازه مسخره کردن من را نداری من هم مثل تو تمرین می کنم و بازی را یاد می گیرم. ما همه با هم بازی می کنیم تو نمی توانی بگویی که چه کسی بازی کند و چی کسی نه. دلیل دوست نبودن رفیقت را بپرس و به او بگو من خوشحال می شدم که با تو دوست باشم ولی اگر تو تمایلی نداری و نمی خواهی هیچ اشکالی ندارد من دوستان زیاد دیگری دارم.
پرورش حواس پنجگانه
کودکان بیش‌فعال عمدتا از لحاظ حسی ضعیف هستند اگرچه تقویت حواس مختلف تاثیر بسزایی بر آن ها داشته، اما گاها اختلالشان با کودکانی که دارای اختلال حسی هستند اشتباه گرفته میشود که در بخش‌های بعدی به تفصیل به تفاوت این دو اختلال خواهیم پرداخت. در این جا دانستن این نکته کافی است که تقویت حواس پنجگانه به نوعی باعث افزایش تمرکز در کودکان بیش فعال شده چراکه این تمرینات توجه کودکان را به محیط اطراف بیش از پیش جلب کرده و به طور ناخودآگاه به درمان آن ها کمک می کند.
به عنوان مثال برای تقویت حس بینایی می توان با استفاده از لگوهای رنگی یا مکعب‌های چوبی سازه‌ای را ساخت و از کودک بخواهیم تا مانند شکل ساخته شده را بسازد. برای تقویت حس شنوایی می‌توان دستورات شنیداری مختلف به آنها بدهیم، مثلا به او گفته شود اسباب بازی آبی را به زیر میز زرد رنگ منتقل کن و چندین بار بازی را با دستورات مختلف تکرار کنیم تا پردازش شنیداریش تقویت شود. برای تقویت حس بویای یا چشایی می توان چشمان کودک را بست و از غذاهای مختلف استفاده کنیم که کودک بو کند و بچشد و نوع غذا و مزه آن را تشخیص دهد. برای تقویت حس لامسه نیز بازی لمس اشیا با چشمان بسته گزینه مناسبی است به طوری پس از لمس کردن میزان زبری یا نرمی آن را تشخیص دهد.
خودگویی
از ویژگی‌های چشمگیر کودکان بیش فعال، حواس پرتی و فراموشکاری است. لذا وادار کردن کودک به تکرار دستورات و جملات، قسمت عمده ای از این مشکل را حل خواهد کرد و میزان حرف شنوی آن ها را به دلیل تمرکز بیشتر بر روی دستورات بسیار بالاتر خواهد برد. به عنوان مثال هنگامی که از کودک تقاضا می شود که نمکدان را بیاورد باید به او گفته شود که در طول مسیر سفره تا آشپزخانه مدام لغت نمک یا نمکدان را با خود تکرار کند تا تمرکز بیشتری بر روی کار خود داشته باشد و دستور را فراموش نکند.
دانستن این نکته خالی از لطف نیست که هرچه جملاتی که به کودک گفته میشود کوتاه تر، خلاصه تر (در حد یک جمله)، واضح تر و شفاف تر باشد امکان حرف شنوی او بیشتر می شود.
درمان روانشناختی بیش فعالی
اگر با توجه به نشانه ها و علائم گفته شده در این مقاله متوجه بیش فعالی کودک خود شدید، توصیه می کنیم هر چه سریع تر برای دریافت مشاوره و درمان روانشناختی بیش فعالی توسط یک فرد متخصص در زمینه کودکان و نوجوانان اقدام کنید. مشاوره کودک می تواند به شما در یادگیری روش های تربیتی و آموزشی مناسب، نحوه رفتار صحیح با کودک بیش فعال و درمان این اختلال کمک کند. با خدمات درمانی مخصوص تا حد زیادی از مشکلات این کودکان در خانه و مدرسه کم خواهد شد. در جلسات درمانی مهارت های لازم برای کودکان بیش فعال نیز به بچه ها آموزش داده خواهد شد. همچنین به والدین درباره چگونگی صحبت درباره بیش فعالی با کودک آموزه هایی داده می شود. این درمان ها در کودکی کنترل بیش فعالی در بزرگسالی را آسان تر می کند. امروزه علاوه بر درمان های روانشناختی و دارویی از ورزش های مناسب برای کودکان بیش فعال جهت تخلیه انرژی و بالا بردن تمرکز آن ها استفاده می شود. اگر کودکی مبتلا به ADHD دارید، حتما با مراکز تخصصی در ارتباط باشید تا از جدیترین درمان ها بهره مند شوید.
معرفی یار مهربان
کتاب 100 پرسش و پاسخ درباره اختلال نقص توجه – بیش فعالی (ADHD) کودکان و نوجوانان
مؤلفان: فرن لونتال، روت‌دی ناس
مترجمان: روح‌الله حیدری، سجاد بشرپور، سمیه دانشور
منبع
کلیدهای رفتار با کودک مبتلا به اختلال کمبود توجه (1386). نویسنده : باری ای. مک‌نامارا ، فرانسین جی. مک‌نامارا. مترجم : فریبا مقدم. موسسه انتشارات صابرین.
تهیه و تنظیم: میترا نمازی
کارشناس ارشد روان شناسی بالینی
