برنا اندیشان | مرجع تخصصی بهترین پکیج های آموزشی
در این مقاله از مجله علمی برنا اندیشان، قصد داریم به شما در مورد اختلال اضطرابی ناشی از مصرف مواد یا داروها توضیحات بیشتری ارائه دهیم. این نوع اضطراب، همانطور که از نامش پیداست، به دلیل مصرف مواد یا داروها ایجاد می‌شود. در این مقاله، قصد داریم با استفاده از راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی، ویرایش پنجم DSM-5، شما را به طور جامع با اختلال اضطرابی ناشی از مصرف مواد یا داروها آشنا سازیم. این آشنایی شامل توضیحات دقیق در مورد علائم و ویژگی‌های این اختلال است.
اختلال اضطرابی ناشی از مصرف مواد یا دارو
اختلال اضطرابی ناشی از مصرف مواد یا دارو، به عنوان یک زیر شاخه از اختلالات اضطرابی در زمینه روانشناسی شناخته می‌شود. در این اختلال، میزان اضطراب فرد به دلیل مصرف خاصی از دارو یا ماده معینی افزایش می‌یابد. نکته حائز اهمیت در اینجا این است که این اضطراب باید به طور قاطعانه ناشی از مصرف این دو عامل باشد؛ در غیر این صورت، احتمالاً فرد ممکن است دچار یک اختلال اضطرابی دیگر باشد که توسط مصرف این دو ماده تشدید شده است. در ادامه، به صورت دقیق به ویژگی‌های تشخیصی این اختلال و عوامل مؤثر در بروز آن پرداخته‌ایم.
ملاک های تشخیصی اختلال اضطرابی ناشی از مواد یا دارو
همچنین پیشنهاد می شود به مقاله اختلال اضطرابی ناشی از بیماری جسمانی دیگر مراجعه فرمایید. در تشخیص اختلال اضطرابی ناشی از مصرف مواد یا دارو، ملاک‌های تشخیصی مشاهده حملات وحشتزدگی یا اضطراب در محیط بالینی است. شواهد از سوابق پزشکی، بررسی‌های جسمانی یا نتایج آزمایشگاهی برای هر دو شرایط مورد نظر وجود دارد:
1. نشانه‌های ملاک الف در طول مسمومیت یا ترک مواد یا به سرعت پس از آن یا بعد از قرار گرفتن در معرض دارو ظاهر می‌شوند.
2. مصرف مواد دارویی می‌تواند نشانه‌های ملاک الف را ایجاد کند.
این اختلال به وضوح با اختلال اضطرابی که ناشی از مصرف مواد یا دارو نیست، تمایز دارد. شواهد ممکن است شامل موارد زیر باشد:
– نشانه‌ها پیش از شروع مصرف مواد یا دارو ظاهر می‌شوند.
– نشانه‌ها بعد از ترک یا مسمومیت شدید به مدت قابل توجهی (به عنوان مثال، حدود ۱ ماه) ادامه می‌یابند.
– دلیل دیگری وجود دارد که به وجود اختلال اضطرابی مستقل از مصرف مواد یا دارو اشاره دارد (مانند سوابق دوره‌های عودکننده ناشی از داروها).
اختلال مذکور در طول دوره دلیریوم ایجاد نمی‌شود و باعث ناراحتی یا اختلال قابل مشاهده در عملکرد اجتماعی، شغلی یا زمینه‌های دیگر عملکرد می‌شود.
ملاک های تشخیصی اختلال اضطرابی ناشی از مواد یا دارو
تشخیص این اختلال فقط زمانی می‌بایست به جای تشخیص مسمومیت با مواد یا ترک مواد قرار گیرد که نشانه‌ها در مرحله ملاک الف در تصویر بالینی غالب باشند و به قدر کافی شدید باشند که توجه بالینی را موجه سازند.
مشخص شود که:
1. با شروع در مدت مسمومیت: این شاخص زمانی استفاده می‌شود که معیارهای مسمومیت با مواد برآورده شده باشند و نشانه‌ها در طی مسمومیت ایجاد شود.
2. با شروع در مدت ترک: این شاخص زمانی استفاده می‌شود که معیارها برای ترک مواد برآورده شده باشند و نشانه‌ها در طی فرآیند ترک یا به مدت کوتاهی پس از آن ایجاد شود.
3. با شروع بعد از مصرف دارو: نشانه‌ها ممکن است در ابتدای مصرف دارو یا پس از تغییر در مصرف ظاهر شوند.
ویژگی های تشخیصی اختلال اضطرابی ناشی از مواد یا دارو
ویژگی‌های اساسی اختلال اضطرابی ناشی از مصرف مواد یا دارو، به نشانه‌های وحشتزدگی یا اضطراب برجسته اشاره دارند (ملاک الف). این نشانه‌ها به دلیل تأثیرات مستقیم ماده مواد ایجاد می‌شوند، که می‌تواند ناشی از سوء مصرف مواد مخدر، داروها یا قرار گرفتن در معرض مواد سمی باشد.
نشانه‌های وحشتزدگی یا اضطراب باید در مدت مسمومیت یا ترک مواد، به سرعت پس از آن یا بعد از قرار گرفتن در معرض دارو ایجاد شوند، و مهمتر اینکه مواد یا داروها باید توانایی ایجاد این نشانه‌ها را داشته باشند (ملاک ب 2). در اختلال اضطرابی ناشی از مصرف مواد دارو، شروع این اختلال باید همزمان با درمان تجویزی برای اختلال روانی یا بیماری جسمانی دیگر باشد، زمانی که فرد دارو را مصرف می‌کند یا هنگام ترک (اگر ترک با دارو ارتباط داشته باشد). پس از قطع درمان، نشانه‌های وحشت زدگی یا اضطراب معمولاً در چند روز تا چند هفته یا حداکثر یک ماه بهبود می‌یابند، و این مدت زمان به نیمه عمر ماده مصرفی، نوع مواد یا دارو و وجود ترک بستگی دارد.
در صورتی که نشانه‌های وحشتزدگی یا اضطراب پیش از مسمومیت یا ترک مواد یا دارو آغاز شده باشد، یا اگر این نشانه‌ها به مدت زمان قابل ملاحظه‌ای (به عنوان مثال، بیش از یک ماه) پس از مسمومیت یا ترک شدید ادامه یابند، تشخیص اختلال اضطرابی ناشی از مواد یا دارو مناسب نیست.
در چنین حالتی، علت‌های دیگری برای استمرار نشانه‌ها باید مورد بررسی قرار گیرد. تنها زمانی که نشانه‌ها در ملاک الف در تصویر بالینی بطور برجسته حاکم باشند و به قدر کافی شدید باشند تا توجه بالینی مستقل را جلب کنند، می‌توان تشخیص اختلال اضطرابی ناشی از مواد یا دارو را در نظر گرفت، به جای تشخیص مسمومیت مواد یا ترک مواد.
شیوع اختلال اضطرابی ناشی از مواد یا دارو
وحشتزدگی یا اضطراب ممکن است در ارتباط با مسمومیت در اثر مصرف طبقات گوناگون مواد رخ دهد. این طبقات شامل الکل، کافئین، حشیش، فن سایکلیدین، مواد توهم‌زای دیگر، مواد استنشاقی، مواد محرک مثل کوکائین و مواد دیگر ناشناخته می‌شوند. همچنین، وحشتزدگی یا اضطراب ممکن است به علت ترک طبقات مختلف مواد ایجاد شود، از جمله الکل، مواد شبه‌افیونی، داروهای آرامبخش خواب‌آور و ضد اضطراب، مواد محرک از جمله کوکائین و مواد دیگر ناشناخته.
بعلاوه، برخی از داروها که تأثیرات اضطراب‌آوری دارند می‌توانند نیز عامل ایجاد وحشتزدگی یا اضطراب باشند؛ این داروها شامل داروهای بی حسی و مسکن، داروهای مقلد سمپاتیک یا گشادکننده نایژه دیگر، انسولین، فرآورده‌های تیروئید، داروهای خوراکی ضد حاملگی، داروهای آنتی هیستامین، داروهای ضد بیماری پارکینسون، داروهای کورتیکواستروئید، داروهای ضدفشارخون و قلبی-عروقی، داروهای ضد تشنج، لیتیوم کربنات، داروهای ضد روان‌پریشی و داروهای ضد افسردگی شامل فلزات سنگین و مواد سمی مانند حشره‌کش‌های ارگانوفسفات، گازهای اعصاب، مونوکسید کربن، دی‌اکسید کربن، مواد فرار مثل بنزین و رنگ را شامل می‌شوند.
شاخص های تشخیصی
استفاده از ارزیابی‌های آزمایشگاهی، همچون بررسی سم‌شناسی ادرار، می‌تواند به عنوان یک جزء مهم در ارزیابی افراد مبتلا به اختلال اضطرابی ناشی از مصرف مواد یا داروها، مفید باشد. این ارزیابی‌ها می‌توانند به شناسایی و ارزیابی مسمومیت با مواد به عنوان یک عامل ممکن در ایجاد اختلال اضطرابی کمک کنند.
تشخیص افتراقی اختلال اضطرابی ناشی از مواد یا دارو
تشخیص افتراقی اختلال اضطرابی ناشی از مواد یا دارو به دقت و تفکیک بخش‌های مختلفی از اضطراب می‌پردازد که مستقیماً به مصرف مواد یا داروها وابسته است. در این تشخیص، نقش مواد یا داروها به عنوان عامل اصلی در ظهور یا تشدید اضطراب مورد بررسی قرار می‌گیرد. برای این منظور، نیاز به تجزیه و تحلیل دقیق نشانه‌ها و علائم اضطرابی، تاریخچه مصرف مواد، اثرات جانبی و معیارهای تشخیصی آماری است.
مهمترین چالش در تشخیص این اختلال، افتراق بین علائم اضطراب ناشی از مصرف مواد و اختلالات اضطرابی مستقل است. تیم درمانی باید با دقت و کمال مسئولیت، اثرات مستقیم مواد بر روی سلامت روانی فرد را ارزیابی کرده و توانایی تفکیک میان عوامل مختلف ایجاد اضطراب را داشته باشد تا به تشخیص صحیح و پلان درمانی مناسب دست یابد.
مسمومیت با مواد و ترک مواد
نمایانگرهای اضطراب معمولاً در مسمومیت با مواد و فرآیند ترک مواد ظاهر می‌شوند. تشخیص دقیق نوع مواد مسمومیتی یا ماده‌ی موادی که در فرآیند ترک مشغول به کار است، به طور معمول به اندکی جهت‌دهی و تفصیل واضح نیاز دارد.
در صورتی که نشانگان وحشتزدگی یا اضطراب در مراحل مختلف تصویر بالینی غالب باشند و به حد کافی شدید باشند که توجه بالینی مستقل را جلب کنند، تشخیص اختلال اضطرابی ناشی از مصرف مواد یا دارو باید به عنوان یک عوامل اصلی، جدا از مسمومیت یا ترک مواد، در نظر گرفته شود. به عنوان مثال، علایم وحشت زدگی و اضطراب به ویژه متمرکز بر ترک الکل، یک نمونه استوار از این موضوع است.
اختلال اضطرابی (یعنی، ناشی از مواد یا دارو نیست)
تصدیق شده است که اختلال اضطرابی ناشی از مواد یا دارو، به طور یادداشت‌ورزانه با جنبه‌های شناختی مرتبط است. این اختلال اضطرابی، با توجه به ویژگی‌های شروع، روند زمانی و سایر عوامل مرتبط با مصرف مواد یا داروها، از اختلال اضطرابی اصلی متمایز می‌شود.
در مورد داروهایی که به عنوان مواد مسمومیتی مصرف می‌شوند، اطلاعاتی از سابقه فرد، معاینه بدنی، یا نتایج آزمایشگاه باید برای مصرف، مسمومیت یا ترک مواد موجود باشد. اختلالات اضطرابی ناشی از مواد یا دارو تنها به مواقع مسمومیت یا ترک مرتبط می‌شوند، در حالی که اختلالات اضطرابی اصلی ممکن است قبل از آغاز مصرف مواد یا دارو ایجاد شوند. این تفاوت‌ها اهمیت دارد زیرا تشخیص دقیق نه‌تنها بر تداوم اضطراب بلکه بر مشخصه‌های وابسته به مصرف مواد نیز تمرکز دارد.
ویژگی‌هایی که در اختلال اضطرابی اصلی نادر و غیرعادی به نظر می‌رسند، مانند شروع نامتعارف در سن (مثل ظهور اختلال وحشتزدگی پس از ۴۵ سالگی) یا نشانگانی که اغلب در اختلالات اضطرابی متداول وارد نمی‌شوند (مثل نشانگان حمله وحشتزدگی که عبارتند از سرگیجه حقیقی، عدم تعادل، از دست دادن هوشیاری، فقدان کنترل بر مثانه، سردرد، گفتار درهم برهم)، ممکن است به ما نشان دهند که مواد یا داروها در شکل‌گیری این اختلال اضطرابی نقش داشته‌اند.
در صورتی که نشانگان وحشتزدگی یا اضطراب به مدت زمان قابل توجهی پس از پایان مرحله مسمومیت یا ترک حاد ادامه یابند یا اگر سابقه اختلال اضطرابی قبلی وجود داشته باشد، تشخیص اختلال اضطرابی اصلی به عنوان عامل اصلی و مستقل، توجیه پذیر است.
دلیریوم
اگر علایم وحشت زدگی یا اختلال تنها در طول دوره دلیریوم ظاهر شوند، به عنوان ویژگی مرتبط با دلیریوم در نظر گرفته می‌شوند و به صورت مستقل تشخیص داده نمی‌شوند. این به این معناست که اگر علائم اضطرابی صرفاً در حالت دلیریومی ظاهر شوند و در سایر زمان‌ها حضور نداشته باشند، تشخیص اختلال اضطرابی معمولاً در نظر گرفته نمی‌شود و به عنوان یک واکنش موقت به دلیریوم تلقی می‌شود. این نکته مهم است زیرا افراد در دوره دلیریومی ممکن است نشانه‌های اضطرابی را اظهار کنند که ناشی از وضعیت موقت دلیریوم است و نه از یک اختلال اضطرابی دائمی.
اختلال اضطرابی ناشی از بیماری جسمانی دیگر
اگر نمایانگرهای وحشتزدگی یا اضطراب به علت پیامدهای فیزیولوژیکی بر اثر بیماری جسمانی دیگر باشند (به عبارت دیگر، ناشی از دارویی که برای درمان بیماری جسمانی مصرف می‌شود)، تشخیص اختلال اضطرابی ناشی از بیماری جسمانی دیگر معتبر است و به جای تشخیص اختلال اضطرابی ناشی از مواد یا دارو به‌کار می‌رود. معمولاً سابقه بیماری به عنوان مبنای این تشخیص خدمت می‌کند.
در برخی مواقع، تغییر در درمان برای بیماری جسمانی دیگر (مانند تعویض یا قطع دارو) ممکن است لازم باشد تا تعیین شود آیا داروی مورد استفاده علیه بیماری جسمانی فعلی (که در این صورت ممکن است عامل علیت باشد) ممکن است تأثیرگذار باشد. اگر اختلال اضطرابی ناشی از همزمانی با بیماری جسمانی دیگر و مصرف مواد باشد، هر دو تشخیص (یعنی، اختلال اضطرابی ناشی از بیماری جسمانی دیگر و اختلال اضطرابی ناشی از مواد یا دارو) ممکن است اعمال شود.
در صورت کمبود شواهد برای ایجاد تمایز معلوم شدنی بین نشانه‌های وحشتزدگی یا اضطراب به دلیل مصرف مواد یا دارو یا بیماری جسمانی دیگر یا اصلی (یعنی، ناشی از مواد یا بیماری جسمانی دیگر نباشد)، تشخیص اختلال اضطرابی دیگر یا نامشخص خواهد بود.
درمان اختلال اضطرابی ناشی از مصرف مواد یا دارو
درمان اختلال اضطرابی ناشی از مصرف مواد یا دارو به‌طور گسترده بر اساس اقدامات متعدد و متنوع متمرکز است که هدف اصلی آن بهبود علائم اضطرابی و بهبود کلیت بهزیستی فرد می‌باشد. در ادامه، توضیحات بیشتری در مورد درمان این اختلال ارائه شده است:
1. تجویز داروها: استفاده از داروها مانند آنتی‌اضطرابی‌ها یا داروهای تقویتی اعصاب، با همراهی متخصصین بهداشت روانی، می‌تواند برای کنترل علائم اضطرابی مؤثر باشد. انتخاب داروها و دوزها باید توسط پزشک صورت گیرد.
2. پشتیبانی روانشناختی: جلسات مشاوره و پشتیبانی روانشناختی با استفاده از روش‌های متنوع مانند مشاوره شناختی-رفتاری یا درمان تعداد محدودی از جلسات ممکن است به فرد کمک کند تا با علائم اضطرابی خود کنترل بیشتری داشته باشد.
3. مداخلات گروهی: مشارکت در گروه‌های پشتیبانی یا گروه درمانی با افراد دیگر که با هم مشکل مشابهی دارند، می‌تواند افراد را در به اشتراک گذاری تجربیات و یادگیری استراتژی‌های مقابله کمک کند.
4. تغییر در سبک زندگی: ترتیب دادن به سبک زندگی با تغییر در عادات غذایی، افزایش فعالیت‌های ورزشی، و مدیریت استرس می‌تواند به بهبود اختلال اضطرابی کمک کند.
5. پشتیبانی اجتماعی: حمایت از خانواده و دوستان نقش مهمی در فرآیند بهبود دارد. ایجاد شبکه پشتیبانی اجتماعی می‌تواند احساس تنهایی را کاهش دهد و افراد را به مشارکت فعال‌تر در درمان تشویق کند.
6. مداخلات خودمراقبتی: آموزش تکنیک‌های مدیریت استرس، آگاهی ذهنی، و تمرینات تنفسی نیز می‌توانند به فرد در کنترل اضطراب کمک نمایند.
توجه به تمامی این عوامل و هماهنگی بین آن‌ها توسط یک تیم درمانی متخصص از اهمیت بالایی برخوردار است تا به نحو اثربخشی درمانی فراهم شود.
نتیجه گیری
اختلال اضطرابی ناشی از مصرف مواد یا دارو یک واقعیت مهم در حوزه بهداشت روانی است که نیاز به توجه و درمان جدی دارد. این اختلال با تأثیرات منفی علیه سلامت روانی و جسمی افراد همراه است و اگر به‌طور صحیح مدیریت نشود، می‌تواند به مشکلات جدی‌تری منجر شود. درمان این اختلال شامل ترکیب روش‌های دارویی و روانشناختی است، که باید توسط تیم درمانی مجرب هدایت شود.
آگاهی از علائم مختلف این اختلال، ارتقاء سلامت روانی و فیزیکی افراد، ترویج سبک زندگی سالم، و ایجاد پشتیبانی اجتماعی از اقدامات مؤثر در جهت بهبود وضعیت افراد مبتلا به این اختلال است. به عنوان یک چالش چندرویانه، ترکیبی از راهبردهای درمانی از جمله داروها، مشاوره، و تغییرات در سبک زندگی می‌تواند بهبود قابل توجهی در کیفیت زندگی افراد تحت تأثیر این اختلال به دنبال داشته باشد.
