ممکن است گاهی اوقات شما در گفتگو با دوستانتان بشنوید که یکی از آنها می‌گوید «رفتارهایت خیلی شبیه افرادی است که در ماه شهریور به دنیا آمده اند» یا شاید در توجیه برخی از رفتارهای ناخوشایند خود، بیان کند که «با توجه به اینکه من در ماه مهر متولد شده‌ام، بنابراین این اتفاقات رخ داد.» در این موارد، احتمالا این دوست‌تان در معرض تأثیر اثر بارنوم (Barnum Effect) است.

این اثر نشان‌دهنده یک سوگیری شناختی است که باعث می‌شود افراد شخصیت و رفتار خود را با بیانیه‌هایی کلی و مبهم که اغلب در کتاب‌های طالع‌بینی یا تست‌های شخصیت شناسی غیرعلمی مشاهده می‌شوند، همخوانی دهند. برای آنکه بیشتر با مکانیزم این پدیده روان‌شناختی و تأثیر آن بر رفتار و زندگی فردی آشنا شوید، توصیه می‌شود تا انتهای این مقاله با گروه علمی برنا اندیشان همراه شوید.

راهنمای مطالعه مقاله نمایش

آشنایی با اثر بارنوم

اثر بارنوم یا همان اثر فورِر (Forer Effect)، به این گونه گرایش انسان‌ها اشاره دارد که عبارت‌ها، تشریحات یا توصیف‌های کلی یا حتی مبهم که درباره آن‌ها شده است، را باور می‌کنند. به عبارت ساده‌تر، بسیاری از انسان‌ها در مواجهه با بیانیه‌های عمومی که در طالع‌بینی‌ها بر اساس ماه تولد یا تست‌های شخصیت شناسی غیرعلمی مشاهده می‌کنند، به آن‌ها اعتقاد دارند. زیرا در بسیاری از موارد، آن‌ها به دنبال یک تایید بیرونی هستند که بتواند منحصربه‌فرد بودن ویژگی‌ها و تجربیات آن‌ها را تایید کند.

عدد زیادی از بیانیه‌هایی که انسان‌ها در زمینه‌های عمومی مانند طالع‌بینی بر اساس ماه تولد، پیش‌بینی‌ها یا تست‌های شخصیت شناسی غیرعلمی می‌خوانند، بسیار عمومی هستند و می‌توانند به اکثر انسان‌ها منتسب شوند. اما فردی که تحت تأثیر اثر بارنوم قرار گرفته است، معتقد است که بیشتر از دیگران در دسته‌بندی مورد بحث قرار گرفته است، زیرا در نهایت همه ما دوست داریم خودمان را یک فرد خاص و منحصربه‌فرد تلقی کنیم، یا به گروهی تعلق داشته باشیم که به ما این احساس را می‌دهد.

با اینکه ممکن است بسیاری از ما در امور مختلف ویژگی‌های متفاوتی داشته باشیم، اکثریت انسان‌ها از مواردی مانند برخورد مهربانانه با دیگران، موفقیت در کار یا داشتن دوستی صمیمی لذت می‌برند و هنگامی که بیانیه‌ای ویژگی‌های مشابهی را به آن‌ها نسبت می‌دهد، از آن استقبال می‌کنند. با در نظر گرفتن این نکته، می‌توانیم درک کنیم که چرا اموری مانند طالع‌بینی، پیش‌بینی یا تست‌های آنلاین مانند «شما به کدام یک از شخصیت‌های سریال Game of Thrones شباهت دارید؟» اینقدر محبوب و پذیرفته شده‌اند.

تاریخ اثر بارنوم

بارنوم، نام یک سیرک‌دار و کمدین برجسته آمریکایی در قرن ۱۹ بود، که شهرت زیادی در زمینه درک رفتار و روان انسان‌ها داشت و آن را در نمایش‌های سیرکی خود به کار می‌برد. اعتقاد بر این است که توانایی بارنوم در تشخیص پویایی‌های ذهنی افراد و استفاده از خطاهای شناختی مرسوم در اجرای نمایش‌هایش، باعث شد که نام وی با یک پدیده‌ی روانشناختی گره بخورد.

اما، اهمیت بیشتری نسبت به منبع نامگذاری این پدیده، به تحقیقاتی می‌رسد که درباره آن انجام شده‌اند. عبارت «اثر بارنوم» در میان جامعه روانشناسی در نیمه اواسط قرن بیستم با انجام مطالعات علمی گسترش یافت. برترام فورِر (Bertram Forer) یکی از برجسته‌ترین و اولین روانشناسان بود که این پدیده را به‌طور تخصصی بررسی کرد، و در سال ۱۹۴۸ مقاله‌ی معروف خود با عنوان «خطای تأیید شخصی» را منتشر کرد.

تحقیقات برترام فورر

برترام فورر، روانشناس برجسته، یک آزمون شخصیت‌شناسی به دانشجویان خود ارائه داد. در این آزمون، از دانشجویان خواسته شد گزاره‌هایی را انتخاب کنند که به طور کامل ویژگی‌های شخصی آنها را توصیف می‌کرد. دانشجویان در حین انجام این آزمون آگاه نبودند که همگی آنها با یک مجموعه گزاره مشابه روبرو هستند. برخی از گزاره‌های ارائه شده در این آزمون شامل موارد زیر بودند:

شما دوست دارید که دیگران شما را دوست داشته باشند و شما را تحسین کنند.
گاهی اوقات شما خودتان را تحقیر می کنید.
با وجود نقاط ضعف خود، شما همواره سعی در تغییر و تبدیل شدن به شخص بهتری هستید.
شما قابلیت‌های بسیاری دارید که هنوز به طور کامل از آنها استفاده نکرده‌اید.
شما تغییرات را دوست دارید و نمی‌خواهید در فعالیت‌های خود محدود شوید.
گاهی وقت‌ها شما برای پروژه‌هایی که نتیجه نمی‌دهند، زمان و انرژی زیادی صرف می‌کنید.

به گونه‌ای که چشمگیر بود، در یک مقیاس از ۱ (کاملا نادرست) تا ۵ (کاملا صحیح)، نمره میانگینی که دانشجویان به این گزاره‌ها دادند، ۴٫۳ بود. بدین معنی که اکثر دانشجویان گزاره‌های کلی و عمومی این آزمون را بسیار مطابق با خصوصیات شخصی خود ارزیابی کردند. این آزمایش در زمان‌های مختلف توسط دانشمندان مختلفی تکرار شد و نتایج ثابت و تکراری ایجاد شد.

یکی از نتایج مهم این پژوهش برترام فورر این بود که مشاهده کرد برخی از فعالیت‌هایی مثل تعبیر خواب، طالع‌بینی و تست‌های شخصیتی بیشتر بر گزاره‌هایی استوار هستند که هم به صورت جهان‌شمول بوده و هم می‌توان آنها را درباره اکثریت افراد صادق دانست.

سوء استفاده از اثر بارنوم

ما همگی باید به درستی با مکانیزم اثر بارنوم آشنا باشیم، زیرا این پدیده ممکن است ما را به سمت اتخاذ تصمیم‌های ناپخته و ضعیفی هدایت کند که بر پایه باورهای نامناسب و ناعقلانه ما شکل گرفته‌اند. تمایل ناخودآگاهانه‌ی ما به اتخاذ هویت‌های شخصیتی که اغلب عمومی و نادرست هستند، ممکن است موجب شود که بر اساس این باورهای ناخواسته رفتار کنیم.

اگر فرض کنیم که خیلی از ما از دریافت تعاریف مثبت یا تملق خوشحال می‌شویم، این دقیقا همان مکانیزمی است که اثر بارنوم بر اساس آن عمل می‌کند. به عنوان مثال، اگر در توصیفی درباره‌ی نشان ستاره‌ای خود بخوانید که “توانایی خاص شما در مهربانی باعث افزایش انرژی و شادابی در زندگی‌تان می‌شود”، شما احتمالا به صورت ناخودآگاه با این تعریف همراهی می‌کنید و آن را برای خودتان قبول می‌کنید. افراد بطور کلی تمایل دارند که ویژگی‌های مثبت شخصیتی را که به آنها نسبت داده می‌شود، بپذیرند و از آن لذت ببرند.

ممکن است جالب باشد که بدانید، گرچه انسان‌ها تمایل دارند تشخیص‌ها و بررسی‌های مثبت را قبول کنند، اما به همان اندازه، گزاره یا تشخیص منفی‌ای را نیز باور می‌کنند که از یک شخص با اقتدار و قدرتمند به دست آمده باشد. مردم عموما قدرت و صحت را به یکدیگر مرتبط می‌دانند. این علتی است که در قرن بیست‌ویکم همچنان شغل‌هایی مانند فال‌گیری و طالع‌بینی، حتی در کشورهای پیشرفته، وجود دارد. افرادی که به دنبال سود هستند، می‌توانند با فال‌گیری و ارائه چند گزاره عمومی مثبت و منفی – که احتمالا برای هر کسی صدق می‌کند – درآمدی را که مردم با سختی به دست آورده‌اند، جیب خود کنند.

با این حال، حتی اگر به فال و طالع‌بینی اعتقاد نداشته باشید، هنوز هم ممکن است از اثر بارنوم در امان نباشید. ممکن است در یک تبلیغ اینترنتی، با یک تست شخصیت‌شناسی مواجه شوید که ادعا می‌کند بطور “دقیق” نیازهای شما را شناسایی و محصول یا خدمات مورد نیازتان را ارائه می‌دهد. یا ممکن است فروشنده‌ای به شما بگوید: “به نظر می‌رسد شما کسی هستید که دقیقا می‌داند چه می‌خواهد.” در هر دو مورد، شما با یک شرکت، سازمان یا فروشنده مواجه هستید که به طور آگاهانه یا ناخودآگاه، از اثر بارنوم استفاده یا سوء استفاده می‌کند!

روش های مقابله با اثر بارنوم

مانند بسیاری از خطاهای شناختی دیگر، نصف نبرد در برابر این خطاها تنها با آگاهی از وجود آنها به دست می آید. با این حال، در موقعیت‌های خاصی در زندگی، احتمال تاثیر گذاری پدیده بارنوم روی شما بیشتر می‌شود. این موقعیت‌ها عبارتند از:

اگر شما باور دارید که تحلیل شخصیتی ارائه شده در مورد شما صحیح است و در پی یافتن شواهدی هستید که بتوانید آنها را در زندگی خود اعمال کنید.
اگر شخصی که شما را ارزیابی می‌کند یا به شما گزاره خاصی می‌گوید، در ذهن شما فردی مهم، مؤثر و قدرتمند است.
اگر توصیف یا تحلیل شخصیتی که از شما ارائه می‌شود، بیشتر شامل ویژگی‌های مثبت است.
در هر یک از این موقعیت‌ها، شما بیشتر در معرض خطر تأثیر اثر بارنوم قرار دارید و به نظر می‌رسد که احتمالاً بیشتر از دیگران به این پدیده حساس هستید.

شناسایی اثر بارنوم

همواره برای گزاره‌ها و اظهارنظرهای مبهم و عمومی که احتمالا برای اکثر افراد صادق است، هوشیار باشید.

اگر جمله‌ای را در یک پیش‌بینی یا تست شخصیت می‌خوانید و به‌سرعت به ذهنتان می‌رسد که «این گزاره به خوبی من را توصیف می‌کند!»، ممکن است لازم باشد که دوباره بیندیشید که این جمله چه اندازه می‌تواند برای سایر افراد نیز صادق باشد.

اعتبار و قدرت منبع اظهارنظر را بررسی کنید. برای مثال، اگر یک مقاله یا نوشتار خاصی را می‌خوانید، بپرسید که آیا شما نویسنده این مطلب را می‌شناسید و آیا می‌توانید به او اعتماد کنید؟ چقدر نویسنده در زمینه‌ای که درباره آن نوشته است، تخصص دارد و چه تجربیاتی در ارائه پیش‌بینی‌های دقیق برای دیگران داشته است؟

سعی کنید تا حد ممکن مبانی منطقی و علت‌های تصمیم‌گیری و رفتار خود را درک و تحلیل کنید.

برخورد با احتیاط و آگاهی بیشتر در قبال توصیف‌ها و تعارف‌هایی که طبع کلی و عمومی دارند.

به محتوای نوشته‌ها و گزاره‌ها توجه کنید. بسیاری از متونی که از اثر بارنوم استفاده می شود، اغلب با گزاره‌های مثبت همراه هستند که فقط برای کسب اعتبار، چند خصوصیت منفی را نیز ذکر می‌کنند.

همچنین به تعادل بین کلمات و عبارات مثبت و منفی در جملاتی که می‌خوانید، دقت کنید.

شما همچنین می‌توانید در مورد اثر بارنوم با دوستان و نزدیکان خود بحث و گفت‌وگو کنید. مثلاً، می‌توانید درباره خطای شناختی که اغلب افراد هنگام تصمیم‌گیری بر اساس مطالبی که در فال یا طالع‌بینی خود می‌خوانند، انجام می‌دهند یا پدیده روان‌شناختی اثر بارنوم با آنها صحبت کنید. این گفت‌وگو می‌تواند در افزایش آگاهی شما و دیگران از این خطاهای شناختی و کاهش تأثیر آنها بر تصمیم‌گیری‌های شما موثر باشد.

نتیجه گیری

در این مقاله از برنا اندیشان ، با پدیده شناختی معروف به اثر بارنوم و تاثیر آن بر زندگی روزانه‌مان کاملا آشنا شدیم. متوجه شدیم که چگونه گزاره‌های کلی که چند معنی دارند می‌توانند جای تشخیص‌های دقیق و روان‌شناختی ما را بگیرند در واقع، اگر به طور هوشیار و آگاهانه اقدام به بررسی و تحلیل وقایع، محصولات و اظهارنظرها نکنیم، ممکن است به سادگی قربانی خطاها و سوگیری‌های شناختی ذهنمان شویم.

با آگاهی از این نکته که این توصیف‌های شخصیتی که به نظر عمیق و شخصی می‌آیند، ممکن است در واقع مبهم و کلی باشند، قادر خواهیم بود تا بهتر این خطاهای شناختی را تشخیص دهیم و از آنها دوری کنیم. به خاطر سپردن یکی از جملات معروف وینستون چرچیل می‌تواند در این زمینه بسیار کمک کننده باشد: «تا حقیقت فرصت کند شلوارش را بالا بکشد، دروغ نصف دنیا را گرفته است!» این جمله بیانگر اهمیت گسترده تحلیل و بررسی هوشمندانه اطلاعات و ادعاهاست، بجای اینکه به سادگی بر اساس ظواهر اولیه قضاوت کنیم.