پوکی استخوان به وضعیتی اطلاق میشود که در آن استخوانها به طور قابل توجهی ضعیف و شکننده میشوند. این شکنندگی به حدی است که حتی یک زمین خوردن ساده یا اعمال فشار کم، مانند خم شدن یا سرفه کردن، میتواند منجر به شکستگی استخوانها شود. شکستگیهای ناشی از پوکی استخوان معمولاً در نواحی مانند لگن، مچ دست و ستون فقرات رخ میدهد.
استخوان یک بافت زنده است که به طور مداوم در حال تخریب و بازسازی است. پوکی استخوان زمانی رخ میدهد که فرآیند ساختن استخوان جدید نتواند با سرعت از بین رفتن استخوان قدیمی همگام شود. این عدم تعادل باعث کاهش تراکم و کیفیت استخوانها میشود.
این بیماری میتواند مردان و زنان از هر نژادی را تحت تأثیر قرار دهد. با این حال، زنان سفیدپوست و آسیایی، به ویژه زنانی که سن بالاتری دارند و یائسه شدهاند، بیشتر در معرض خطر ابتلا به پوکی استخوان قرار دارند.
برای پیشگیری از پوکی استخوان یا تقویت استخوانهای ضعیف، میتوان از روشهای مختلفی استفاده کرد. مصرف داروهای خاص، داشتن رژیم غذایی سالم که حاوی مقدار کافی کلسیم و ویتامین D باشد، و انجام ورزشهای تحمل وزن مانند پیادهروی، دویدن و تمرینات مقاومتی میتوانند نقش مهمی در حفظ سلامت استخوانها و کاهش خطر شکستگیها داشته باشند.
به طور کلی، توجه به سلامت استخوانها از سنین جوانی و پیروی از سبک زندگی سالم میتواند به طور قابل توجهی خطر ابتلا به پوکی استخوان را کاهش دهد. در این بخش از مجله علمی برنا اندیشان قصد داریم شما را به دنیای شگفتانگیز و پیچیده پوکی استخوان ببریم. آیا میدانستید که این بیماری خاموش میتواند به مرور زمان به استخوانهای شما لطمه بزند، بیآنکه حتی متوجه شوید؟ همراه ما باشید تا با هم سفری علمی و آموزنده را آغاز کنیم و از جزئیات این بیماری، نشانهها و راههای پیشگیری و درمان آن پرده برداریم. اگر به سلامت و آیندهی خود اهمیت میدهید، این مطلب را از دست ندهید! همراه ما بمانید و تمامی اطلاعات مفید و ضروری را در این مقالهی جذاب و پرمحتوا کشف کنید.
علائم پوکی استخوان
پوکی استخوان در مراحل اولیه معمولاً بدون علائم واضح است و بسیاری از افراد از وجود این بیماری تا زمانی که استخوانهایشان به شدت ضعیف نشده، آگاه نمیشوند. با این حال، زمانی که استخوانها به دلیل پوکی استخوان به طور قابل توجهی ضعیف شدهاند، علائمی ممکن است ظاهر شوند که شامل موارد زیر میشوند:
1. کمردرد: یکی از شایعترین علائم پوکی استخوان، کمردرد است که میتواند ناشی از شکستگی مهرهها یا تخریب کامل ستون فقرات باشد. این نوع درد ممکن است به طور ناگهانی و شدید ظاهر شود و یا به مرور زمان بدتر شود.
2. کاهش قد در طول زمان: با گذشت زمان، افراد مبتلا به پوکی استخوان ممکن است متوجه کاهش قد خود شوند. این کاهش قد اغلب به دلیل شکستگیهای کوچک و فشردگی مهرهها در ستون فقرات رخ میدهد.
3. حالت بدن خمیده: افراد مبتلا به پوکی استخوان ممکن است حالت بدن خمیده یا قوزپشتی پیدا کنند. این تغییر شکل در ستون فقرات معمولاً به دلیل شکستگیها و فشردگی مهرهها است که باعث میشود ستون فقرات خمیده و قوسدار شود.
4. شکستگیهای مکرر و آسانتر از حد انتظار: استخوانهای ضعیف شده به دلیل پوکی استخوان به راحتی دچار شکستگی میشوند. این شکستگیها ممکن است با کمترین ضربه یا فشار، مانند زمین خوردن خفیف یا حتی سرفه شدید، رخ دهند. نقاطی که بیشتر در معرض شکستگی قرار دارند شامل لگن، مچ دست و ستون فقرات هستند.
توجه به این علائم و مشاوره با پزشک در صورت مشاهده هر یک از آنها، میتواند به تشخیص زودهنگام پوکی استخوان و شروع درمانهای مناسب کمک کند. درمانهای مناسب و به موقع میتوانند به بهبود کیفیت زندگی و کاهش خطر شکستگیهای جدی در آینده کمک کنند.
علل پوکی استخوان
پیشنهاد میشود به پاورپوینت هپاتیت ب مراجعه فرمایید. استخوانها بافتهایی زنده هستند که به طور مداوم در حال نوسازی و بازسازی هستند. این فرآیند شامل تجزیه استخوانهای قدیمی و ساخته شدن استخوانهای جدید است. در دوران جوانی، بدن انسان توانایی بالاتری در ساختن استخوانهای جدید نسبت به تجزیه استخوانهای قدیمی دارد، و به همین دلیل توده استخوانی افزایش مییابد. این روند تا اوایل دهه 20 زندگی ادامه دارد و اکثر افراد در حدود سن 30 سالگی به حداکثر توده استخوانی خود میرسند.
با افزایش سن، سرعت تخریب استخوانها بیشتر از سرعت ساخت آنها میشود. این روند باعث کاهش توده استخوانی میشود که میتواند به پوکی استخوان منجر شود.
عوامل مؤثر بر ابتلا به پوکی استخوان
حداکثر توده استخوانی در دوران جوانی: یکی از عوامل مهم در میزان احتمال ابتلا به پوکی استخوان، میزان توده استخوانی است که در دوران جوانی به دست میآید. هرچه توده استخوانی بیشتر باشد، ذخیره استخوانی بیشتری برای دوران پیری وجود دارد و خطر پوکی استخوان کمتر میشود.
عوامل ژنتیکی: حداکثر توده استخوانی تا حد زیادی ارثی است. افرادی که والدین یا بستگان نزدیک آنها دچار پوکی استخوان شدهاند، احتمال بیشتری برای ابتلا به این بیماری دارند.
گروه نژادی: گروههای نژادی مختلف نیز میتوانند بر حداکثر توده استخوانی تأثیر بگذارند. به عنوان مثال، زنان سفیدپوست و آسیایی به طور کلی توده استخوانی کمتری نسبت به زنان آفریقایی-آمریکایی دارند و بنابراین در معرض خطر بیشتری برای پوکی استخوان هستند.
پیشگیری و مدیریت
برای کاهش خطر ابتلا به پوکی استخوان و حفظ سلامت استخوانها، میتوان اقداماتی را انجام داد:
- رژیم غذایی غنی از کلسیم و ویتامین D: این مواد مغذی برای سلامت استخوانها ضروری هستند و میتوانند به حفظ توده استخوانی کمک کنند.
- ورزشهای تحمل وزن و مقاومتی: فعالیتهای فیزیکی مانند پیادهروی، دویدن و تمرینات مقاومتی میتوانند به تقویت استخوانها و حفظ توده استخوانی کمک کنند.
- داروهای تجویز شده توسط پزشک: در برخی موارد، پزشکان ممکن است داروهایی را برای جلوگیری از تخریب استخوان یا تقویت استخوانها تجویز کنند.
در نهایت، مراقبت و توجه به سلامت استخوانها از سنین جوانی و انجام اقدامات پیشگیرانه میتواند به کاهش خطر ابتلا به پوکی استخوان در سنین بالاتر کمک کند.
عوامل خطر پوکی استخوان
پوکی استخوان بیماریای است که میتواند به دلایل مختلفی رخ دهد. تعدادی از عوامل میتوانند احتمال ابتلا به این بیماری را افزایش دهند. این عوامل شامل موارد زیر میشوند:
1. سن: با افزایش سن، خطر ابتلا به پوکی استخوان افزایش مییابد. پس از سن 30 سالگی، تخریب استخوانها سریعتر از ساخت آنها صورت میگیرد که منجر به کاهش توده استخوانی میشود.
2. نژاد: نژاد نیز میتواند بر خطر ابتلا به پوکی استخوان تاثیر بگذارد. به طور کلی، زنان سفیدپوست و آسیایی بیشترین خطر را برای ابتلا به پوکی استخوان دارند. این امر ممکن است به دلیل تفاوتهای ژنتیکی و فرهنگی در رژیم غذایی و سبک زندگی باشد.
3. سبک زندگی: سبک زندگی نقش مهمی در سلامت استخوانها ایفا میکند. عواملی مانند کمبود فعالیت فیزیکی، مصرف ناکافی کلسیم و ویتامین D، مصرف بیش از حد الکل و سیگار کشیدن میتوانند خطر ابتلا به پوکی استخوان را افزایش دهند.
- فعالیت فیزیکی کم: عدم انجام ورزشهای تحمل وزن و مقاومتی میتواند باعث کاهش تراکم استخوانی شود.
- رژیم غذایی ناکافی: رژیم غذایی که فاقد کلسیم و ویتامین D کافی باشد، میتواند به تضعیف استخوانها منجر شود.
- مصرف الکل و سیگار: مصرف زیاد الکل و سیگار کشیدن میتوانند تأثیر منفی بر سلامت استخوانها داشته باشند.
4. بیماریها و شرایط پزشکی: برخی بیماریها و شرایط پزشکی میتوانند خطر پوکی استخوان را افزایش دهند. به عنوان مثال، بیماریهای تیروئید، آرتریت روماتوئید، بیماریهای گوارشی که جذب مواد مغذی را مختل میکنند، و برخی اختلالات هورمونی میتوانند به تضعیف استخوانها منجر شوند.
5. درمانها و داروها: برخی داروها و درمانها نیز میتوانند به کاهش تراکم استخوانی منجر شوند. مصرف طولانیمدت کورتیکواستروئیدها، داروهای ضد تشنج، داروهای سرطان پروستات و پستان، و برخی داروهای ضدافسردگی میتوانند خطر ابتلا به پوکی استخوان را افزایش دهند.
توجه به این عوامل خطر و اتخاذ تدابیر پیشگیرانه میتواند به کاهش احتمال ابتلا به پوکی استخوان کمک کند. مشاوره با پزشک و انجام اقدامات مناسب مانند تغییرات در سبک زندگی، مصرف مکملهای غذایی و داروهای تجویز شده، میتواند نقش مهمی در حفظ سلامت استخوانها و پیشگیری از پوکی استخوان داشته باشد.
خطرات غیرقابل تغییر
برخی از عوامل خطر پوکی استخوان خارج از کنترل فرد هستند و نمیتوان آنها را تغییر داد. این عوامل عبارتند از:
1. جنسیت: زنان به مراتب بیشتر از مردان در معرض خطر ابتلا به پوکی استخوان قرار دارند. این تفاوت به دلایل مختلفی از جمله تفاوتهای هورمونی و توده استخوانی کمتر در زنان نسبت به مردان است.
2. سن: با افزایش سن، خطر ابتلا به پوکی استخوان نیز افزایش مییابد. فرآیند طبیعی پیری باعث کاهش توده استخوانی و افزایش شکنندگی استخوانها میشود.
3. نژاد: نژاد نیز میتواند تأثیر قابل توجهی بر خطر پوکی استخوان داشته باشد. افراد سفیدپوست و آسیایی به خصوص زنان این نژادها، بیشتر در معرض خطر ابتلا به این بیماری هستند.
4. سابقه خانوادگی: وجود سابقه خانوادگی پوکی استخوان میتواند خطر ابتلا به این بیماری را افزایش دهد. اگر والدین، خواهر یا برادر فرد به پوکی استخوان مبتلا باشند، به خصوص اگر شکستگی لگن در والدین رخ داده باشد، احتمال ابتلا به این بیماری در فرد بیشتر است.
5. اندازه جثه: افراد با جثههای کوچکتر، اعم از مردان و زنان، در معرض خطر بیشتری برای پوکی استخوان قرار دارند. این امر به دلیل توده استخوانی کمتر آنها است که با افزایش سن، احتمال کاهش بیشتر توده استخوانی را افزایش میدهد.
توجه به این عوامل غیرقابل تغییر و آگاهی از آنها میتواند به افراد کمک کند تا با انجام اقدامات پیشگیرانه مناسب و مشاوره با پزشک، خطر ابتلا به پوکی استخوان را کاهش دهند. تغییر در سبک زندگی، مصرف مواد مغذی مناسب و انجام ورزشهای تحمل وزن، میتواند تأثیر مثبتی بر حفظ سلامت استخوانها داشته باشد.
سطوح هورمونی
پوکی استخوان در افرادی که مقادیر زیادی یا بسیار کمی از برخی هورمونها در بدن خود دارند، شایعتر است. عوامل هورمونی موثر شامل موارد زیر میشوند:
1. هورمونهای جنسی: کاهش سطح هورمونهای جنسی میتواند باعث ضعف استخوانها شود. یکی از قویترین عوامل خطر برای پوکی استخوان، کاهش سطح استروژن در زنان در دوران یائسگی است. همچنین، درمانهای سرطان پروستات که سطح تستوسترون را در مردان کاهش میدهند و درمانهای سرطان سینه که سطح استروژن را در زنان کاهش میدهند، میتوانند فرآیند از دست دادن استخوان را تسریع کنند.
2. مشکلات تیروئید: تولید بیش از حد هورمون تیروئید میتواند منجر به از دست دادن استخوان شود. این وضعیت ممکن است در صورت فعالیت بیش از حد تیروئید (پرکاری تیروئید) یا در صورت استفاده از دوزهای بالای داروهای هورمونی تیروئید برای درمان کمکاری تیروئید رخ دهد.
3. غدد دیگر: پوکی استخوان همچنین با فعالیت بیش از حد غدد پاراتیروئید (پرکاری پاراتیروئید) و غدد فوق کلیوی مرتبط است. این شرایط میتوانند تعادل هورمونی بدن را مختل کرده و منجر به کاهش تراکم استخوانی شوند.
شناخت این عوامل هورمونی و مشاوره با پزشک در صورت وجود مشکلات هورمونی میتواند به پیشگیری و مدیریت بهتر پوکی استخوان کمک کند. درمانهای مناسب و تنظیم سطوح هورمونی میتوانند تاثیر مثبتی بر حفظ سلامت استخوانها داشته باشند.
عوامل غذایی
پوکی استخوان در افرادی که دارای عوامل غذایی زیر هستند، بیشتر رخ میدهد:
1. مصرف کم کلسیم: کمبود کلسیم در طول زندگی نقش مهمی در ایجاد پوکی استخوان دارد. عدم مصرف کافی کلسیم میتواند منجر به کاهش تراکم استخوانی، از دست دادن زودهنگام استخوان و افزایش خطر شکستگیها شود. کلسیم یکی از مواد معدنی ضروری برای حفظ سلامت استخوانها است و کمبود آن میتواند به تضعیف استخوانها منجر شود.
کلسیم برای ساخت و نگهداری استخوانهای قوی ضروری است. مصرف ناکافی کلسیم میتواند فرآیند بازسازی استخوان را مختل کرده و منجر به تضعیف ساختار استخوانی شود. منابع غذایی غنی از کلسیم شامل لبنیات، سبزیجات برگدار سبز، و مکملهای کلسیم هستند.
2. اختلالات تغذیهای: محدود کردن شدید مصرف غذا و داشتن وزن کم میتواند باعث ضعیف شدن استخوانها شود، هم در مردان و هم در زنان. افرادی که دچار اختلالات تغذیهای مانند بیاشتهایی عصبی هستند، به دلیل کمبود مواد مغذی ضروری برای سلامت استخوان، بیشتر در معرض خطر پوکی استخوان قرار دارند. وزن بدن پایین و تغذیه ناکافی میتواند منجر به کاهش تراکم استخوانی شود.
بدن برای حفظ استخوانهای قوی به مواد مغذی مختلفی نیاز دارد و کمبود این مواد میتواند باعث افزایش خطر شکستگیها شود. حفظ وزن سالم و دریافت کافی مواد مغذی از طریق رژیم غذایی متعادل میتواند به پیشگیری از پوکی استخوان کمک کند.
3. جراحیهای دستگاه گوارش: جراحیهایی که به منظور کاهش اندازه معده یا برداشتن بخشی از روده انجام میشوند، میتوانند سطح جذب مواد مغذی، از جمله کلسیم، را محدود کنند. این جراحیها که معمولاً برای کاهش وزن یا درمان اختلالات گوارشی انجام میشوند، میتوانند به کاهش تراکم استخوانی و افزایش خطر پوکی استخوان منجر شوند.
جراحیهای کاهش وزن مانند بایپس معده و جراحیهای مرتبط با اختلالات گوارشی میتوانند سطح جذب مواد مغذی را کاهش دهند. این کاهش جذب میتواند منجر به کمبودهای تغذیهای و در نتیجه ضعیف شدن استخوانها شود. افراد تحت این نوع جراحیها باید با پزشک خود مشورت کنند تا مطمئن شوند که مواد مغذی ضروری را به اندازه کافی دریافت میکنند.
شناخت و مدیریت این عوامل غذایی میتواند به حفظ سلامت استخوانها و کاهش خطر پوکی استخوان کمک کند. رعایت رژیم غذایی متعادل، غنی از کلسیم و سایر مواد مغذی، و مشاوره با متخصص تغذیه یا پزشک در صورت نیاز، میتواند به بهبود وضعیت استخوانها کمک کند.
استروئیدها و سایر داروها
استفاده طولانیمدت از داروهای کورتیکواستروئیدی، چه به صورت خوراکی و چه به صورت تزریقی، میتواند در روند بازسازی استخوان اختلال ایجاد کند. داروهایی مانند پردنیزون و کورتیزون میتوانند با کاهش تراکم استخوانی و افزایش خطر پوکی استخوان همراه باشند.
کورتیکواستروئیدها: این دسته از داروها که برای کاهش التهاب و درمان بیماریهای مختلفی مورد استفاده قرار میگیرند، میتوانند تعادل هورمونی و متابولیسم کلسیم را مختل کنند. این اختلالات منجر به کاهش تراکم استخوانی و افزایش خطر شکستگیها میشوند. استفاده طولانیمدت از کورتیکواستروئیدها باید با احتیاط و تحت نظارت پزشک صورت گیرد.
داروهای مرتبط با پوکی استخوان
پوکی استخوان همچنین با استفاده از برخی داروهایی که برای درمان یا پیشگیری از بیماریهای زیر استفاده میشوند، مرتبط است:
1. داروهای ضد تشنج: برخی از داروهای ضد تشنج میتوانند متابولیسم ویتامین D را تحت تاثیر قرار داده و جذب کلسیم را کاهش دهند. این وضعیت میتواند به تضعیف استخوانها منجر شود.
2. داروهای رفلاکس معده: داروهایی که برای درمان رفلاکس معده استفاده میشوند، مانند مهارکنندههای پمپ پروتون، ممکن است جذب کلسیم و سایر مواد معدنی ضروری را کاهش دهند، که این میتواند بر سلامت استخوانها تاثیر منفی بگذارد.
3. داروهای ضدسرطان: برخی از درمانهای سرطان، به ویژه آنهایی که هورمونها را تحت تأثیر قرار میدهند، میتوانند باعث کاهش تراکم استخوانی شوند. این داروها ممکن است سطح استروژن یا تستوسترون را کاهش دهند، که هر دو برای حفظ سلامت استخوانها ضروری هستند.
4. داروهای ضد رد پیوند: داروهایی که برای پیشگیری از رد پیوند اعضا استفاده میشوند، میتوانند سیستم ایمنی را سرکوب کرده و بر سلامت استخوانها تأثیر بگذارند. این داروها ممکن است باعث کاهش تراکم استخوانی شوند و خطر شکستگیها را افزایش دهند.
مدیریت و پیشگیری
برای کاهش خطر پوکی استخوان ناشی از داروها، میتوان اقداماتی انجام داد:
مشاوره با پزشک: در صورت نیاز به مصرف طولانیمدت داروهای فوق، باید با پزشک خود مشورت کنید تا روشهای پیشگیری از کاهش تراکم استخوانی را بررسی کنید.
مصرف مکملهای غذایی: مصرف مکملهای کلسیم و ویتامین D ممکن است به حفظ تراکم استخوانی کمک کند.
ورزشهای تحمل وزن: انجام فعالیتهای فیزیکی مانند پیادهروی و تمرینات مقاومتی میتواند به تقویت استخوانها و کاهش خطر پوکی استخوان کمک کند.
رعایت این توصیهها و مدیریت مناسب مصرف داروها میتواند به حفظ سلامت استخوانها و کاهش خطر پوکی استخوان کمک کند.
بیماریها
افراد مبتلا به برخی بیماریهای خاص بیشتر در معرض خطر پوکی استخوان قرار دارند. این بیماریها شامل موارد زیر هستند:
1. سلیاک: این بیماری خودایمنی باعث میشود که بدن به گلوتن واکنش نشان دهد و باعث آسیب به دیواره روده کوچک شود. این آسیب منجر به جذب ناکافی مواد مغذی از جمله کلسیم و ویتامین D میشود که برای سلامت استخوانها ضروری هستند.
2. بیماری التهابی روده (IBD): بیماریهایی مانند کرون و کولیت اولسراتیو میتوانند جذب مواد مغذی را مختل کرده و باعث التهاب مزمن شوند. این وضعیتها منجر به کاهش تراکم استخوانی و افزایش خطر پوکی استخوان میشوند.
3. بیماریهای کلیوی یا کبدی: کلیهها و کبد نقش حیاتی در متابولیسم کلسیم و ویتامین D دارند. نارسایی کلیه یا بیماریهای کبدی میتوانند منجر به اختلال در این فرآیندها شوند و در نتیجه، سلامت استخوانها را به خطر بیندازند.
4. سرطان: برخی انواع سرطان و درمانهای مرتبط با آن، مانند شیمیدرمانی و پرتودرمانی، میتوانند بر سلامت استخوانها تأثیر منفی بگذارند. سرطانهای متاستاتیک که به استخوانها گسترش مییابند نیز میتوانند مستقیماً باعث ضعف و شکستگی استخوان شوند.
5. مولتیپل میلوما: این نوع سرطان خون میتواند به طور مستقیم استخوانها را تحت تأثیر قرار داده و باعث کاهش تراکم استخوانی شود. مولتیپل میلوما میتواند تولید سلولهای استخوانی را مختل کرده و خطر شکستگیها را افزایش دهد.
6. روماتیسم مفصلی: این بیماری خودایمنی باعث التهاب مزمن در مفاصل میشود و میتواند به تضعیف استخوانها و کاهش تراکم استخوانی منجر شود. استفاده از داروهای کورتیکواستروئید برای درمان این بیماری نیز میتواند خطر پوکی استخوان را افزایش دهد.
سبک زندگی و پوکی استخوان
برخی عادات نادرست در سبک زندگی میتوانند خطر ابتلا به پوکی استخوان را افزایش دهند. این عادات عبارتند از:
1. سبک زندگی کمتحرک: افرادی که بیشتر وقت خود را به صورت نشسته میگذرانند، نسبت به افرادی که فعالیت بدنی بیشتری دارند، در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به پوکی استخوان هستند. هر نوع ورزش و فعالیت بدنی که باعث تقویت تعادل و بهبود وضعیت بدنی شود، برای استخوانها مفید است.
فعالیتهایی مانند پیادهروی، دویدن، پریدن، رقصیدن و وزنهبرداری به طور خاص برای تقویت استخوانها مفید هستند. فعالیت بدنی منظم میتواند تراکم استخوانها را افزایش دهد و خطر شکستگیها را کاهش دهد. ورزشهای تحمل وزن و مقاومتی، مانند پیادهروی و وزنهبرداری، باعث تحریک سلولهای استخوانساز میشوند و به حفظ سلامت استخوانها کمک میکنند.
2. مصرف الکل: مصرف زیاد الکل میتواند به تضعیف استخوانها و افزایش خطر پوکی استخوان منجر شود. الکل میتواند جذب کلسیم را مختل کند و متابولیسم استخوانی را تحت تاثیر قرار دهد. مصرف زیاد الکل میتواند تولید سلولهای استخوانساز را کاهش داده و باعث تخریب بیشتر استخوانها شود. همچنین، الکل میتواند باعث کاهش سطح هورمونهایی شود که برای حفظ سلامت استخوانها ضروری هستند.
3. مصرف دخانیات: هرچند نقش دقیق دخانیات در ایجاد پوکی استخوان کاملاً مشخص نیست، مطالعات نشان دادهاند که مصرف دخانیات میتواند باعث تضعیف استخوانها شود. دخانیات ممکن است جریان خون به استخوانها را کاهش داده و باعث کاهش تراکم استخوانی شوند. مصرف دخانیات ممکن است با تاثیر بر تولید استروژن و کاهش جریان خون به استخوانها، باعث تضعیف آنها شود. استروژن یک هورمون مهم برای حفظ تراکم استخوانی است و کاهش سطح آن میتواند به افزایش خطر پوکی استخوان منجر شود.
با تغییر این عادات نادرست و پیروی از یک سبک زندگی سالم، میتوان به طور قابل توجهی خطر ابتلا به پوکی استخوان را کاهش داد. انجام ورزشهای منظم، محدود کردن مصرف الکل و پرهیز از دخانیات میتواند به حفظ سلامت استخوانها و جلوگیری از پوکی استخوان کمک کند.
عوارض پوکی استخوان
پوکی استخوان میتواند عوارض جدی و ناتوانکنندهای به همراه داشته باشد. از مهمترین این عوارض میتوان به شکستگی استخوان، به ویژه در ستون فقرات یا لگن، اشاره کرد. این شکستگیها میتوانند تاثیرات عمیقی بر کیفیت زندگی فرد بگذارند.
شکستگیهای لگن: شکستگی لگن اغلب به دلیل زمین خوردن رخ میدهد و میتواند منجر به ناتوانی شدید و حتی افزایش خطر مرگ در سال اول پس از آسیب شود. این نوع شکستگیها نیاز به جراحی و دورههای طولانی توانبخشی دارند و ممکن است باعث محدودیتهای دائمی در حرکت و استقلال فرد شوند.
شکستگیهای ستون فقرات: شکستگی در مهرههای ستون فقرات میتواند حتی بدون وقوع زمین خوردن نیز رخ دهد. استخوانهای ستون فقرات ممکن است به حدی ضعیف شوند که تحت فشار روزانه دچار شکستگی شوند. این شکستگیها میتوانند به کمردرد شدید، کاهش قد و تغییر شکل بدن منجر شوند، به طوری که فرد حالت خمیده به جلو پیدا میکند.
جلوگیری از پوکی استخوان
برای پیشگیری از پوکی استخوان، داشتن تغذیه مناسب و انجام ورزش منظم نقش کلیدی ایفا میکنند. مصرف غذاهای غنی از کلسیم و ویتامین D مانند لبنیات، سبزیجات برگ سبز و ماهیهای چرب، به تقویت استخوانها کمک میکند.
علاوه بر تغذیه، فعالیتهای ورزشی به ویژه ورزشهای تحمل وزن مانند پیادهروی، دویدن و تمرینات مقاومتی، باعث افزایش تراکم استخوان و تقویت عضلات میشود. این اقدامات نه تنها از تحلیل رفتن استخوانها جلوگیری میکنند، بلکه سلامت عمومی بدن را نیز بهبود میبخشند. با رعایت این نکات، میتوان از ابتلا به پوکی استخوان در آینده پیشگیری کرد و استخوانهای قویتری داشت.
کلسیم
مصرف کلسیم به میزان کافی برای حفظ سلامت استخوانها و جلوگیری از پوکی استخوان بسیار مهم است. مردان و زنان بین 18 تا 50 سال، روزانه به 1000 میلیگرم کلسیم نیاز دارند. با افزایش سن و رسیدن به 50 سالگی در زنان و 70 سالگی در مردان، نیاز روزانه به کلسیم به 1200 میلیگرم افزایش مییابد.
منابع غنی و مناسب کلسیم شامل موارد زیر هستند:
- لبنیات کمچرب: مانند شیر، ماست و پنیر که علاوه بر کلسیم، ویتامینهای ضروری دیگری نیز دارند.
- سبزیجات با برگ سبز تیره: مانند اسفناج، کلم بروکلی و کلم پیچ که منبع طبیعی و مفید کلسیم هستند.
- ماهی سالمون کنسرو شده یا ساردین با استخوان: این ماهیها نه تنها کلسیم بلکه امگا-3 نیز فراهم میکنند.
- محصولات ساخته شده از سویا: مانند توفو که یک منبع گیاهی خوب برای کلسیم است.
- غلات غنیشده با کلسیم و آب پرتقال: این محصولات با اضافه کردن کلسیم به رژیم غذایی روزانه کمک میکنند.
مصرف این منابع متنوع کلسیم میتواند به حفظ تراکم و سلامت استخوانها در طول زندگی کمک کرده و از بروز مشکلات مرتبط با پوکی استخوان جلوگیری کند.
مکملهای کلسیم
اگر دریافت کلسیم کافی از طریق رژیم غذایی دشوار باشد، میتوان از مکملهای کلسیم استفاده کرد. با این حال، باید به میزان مصرف توجه داشت، زیرا مصرف بیش از حد کلسیم میتواند با بروز مشکلاتی همراه باشد. یکی از این مشکلات، افزایش خطر تشکیل سنگ کلیه است. علاوه بر این، اگرچه هنوز به طور قطعی اثبات نشده است، برخی کارشناسان معتقدند که مصرف بیش از حد کلسیم، به ویژه از طریق مکملها، ممکن است خطر ابتلا به بیماریهای قلبی را افزایش دهد.
برای جلوگیری از این مشکلات، توصیه میشود که کل دریافت کلسیم از ترکیب مکملها و رژیم غذایی، برای افراد بالای 50 سال نباید بیش از 2000 میلیگرم در روز باشد. این مقدار میتواند به حفظ سلامت استخوانها کمک کند بدون اینکه خطرات احتمالی مصرف زیاد کلسیم را به همراه داشته باشد.
همیشه پیش از شروع مصرف مکملهای کلسیم با پزشک خود مشورت کنید تا بهترین راهکار برای تامین نیازهای کلسیم روزانه شما تعیین شود. این اقدام میتواند به مدیریت بهتر سلامت استخوانها و کاهش خطرات مرتبط با مصرف بیش از حد کلسیم کمک کند.
ویتامین D
ویتامین D نقش حیاتی در بهبود توانایی بدن برای جذب کلسیم ایفا میکند و به طرق مختلف به سلامت استخوانها کمک میکند. این ویتامین میتواند از طریق نور خورشید تولید شود، اما در برخی شرایط مانند زندگی در عرضهای جغرافیایی بالا، خانهنشینی، استفاده مکرر از ضدآفتاب، یا اجتناب از آفتاب به دلیل خطر ابتلا به سرطان پوست، نور خورشید ممکن است منبع مناسبی نباشد.
منابع غذایی حاوی ویتامین D شامل موارد زیر است:
- روغن کبد ماهی
- ماهی قزلآلا
- ماهی سالمون
- علاوه بر این، بسیاری از انواع شیر و غلات با ویتامین D غنی شدهاند.
برای حفظ سلامت عمومی و استخوانها، بیشتر افراد به حداقل 600 واحد بینالمللی (IU) ویتامین D در روز نیاز دارند. پس از 70 سالگی، این مقدار به 800 واحد بینالمللی افزایش مییابد.
افرادی که به منابع دیگر ویتامین D دسترسی ندارند و به طور محدود در معرض نور خورشید قرار دارند، ممکن است نیاز به مصرف مکملهای ویتامین D داشته باشند. اکثر محصولات مولتیویتامین بین 600 تا 800 واحد بینالمللی ویتامین D دارند. مصرف تا 4000 واحد بینالمللی ویتامین D در روز برای اکثر افراد بیخطر است.
بنابراین، مصرف مناسب ویتامین D از طریق منابع غذایی و در صورت نیاز، مکملها، میتواند به حفظ سلامت استخوانها و جلوگیری از مشکلات مرتبط با کمبود ویتامین D کمک کند. مشاوره با پزشک برای تعیین میزان دقیق ویتامین D مورد نیاز بر اساس شرایط فردی، توصیه میشود.
ورزش
ورزش نقش بسیار مهمی در ساختن استخوانهای قوی و کاهش روند از بین رفتن استخوانها دارد. شروع ورزش در هر سنی میتواند مفید باشد، اما اگر ورزش منظم از جوانی آغاز شود و در طول زندگی ادامه یابد، بیشترین فواید را برای سلامت استخوانها خواهد داشت.
برای به حداکثر رساندن فواید ورزش بر سلامت استخوانها، ترکیب تمرینات قدرتی با تمرینات مقاومتی توصیه میشود:
تمرینات قدرتی: این نوع تمرینات به تقویت عضلات و استخوانهای بازوها و قسمت بالایی ستون فقرات کمک میکند. تمرینات با وزنه و تمرینات مقاومتی مانند کار با دمبل و دستگاههای ورزشی، از جمله این تمرینات هستند.
ورزشهای مقاومتی: ورزشهای مقاومتی شامل فعالیتهایی مانند پیادهروی، آهسته دویدن، دویدن، بالا رفتن از پله، طناب زدن، اسکی و ورزشهای تاثیرگذار میشوند. این ورزشها عمدتاً روی استخوانهای پاها، باسن و پایین ستون فقرات تأثیر مثبت میگذارند.
ورزشهای تعادلی: ورزشهایی مانند تای چی به بهبود تعادل و کاهش خطر افتادن، به ویژه با افزایش سن، کمک میکنند. بهبود تعادل میتواند از سقوطها و آسیبهای جدی مانند شکستگیهای استخوانی جلوگیری کند.
ورزش منظم و متنوع میتواند به حفظ و تقویت تراکم استخوانی و بهبود سلامت کلی بدن کمک کند. برای دستیابی به بهترین نتایج، مهم است که یک برنامه ورزشی مناسب را بر اساس نیازها و شرایط فردی خود انتخاب کنید و در صورت لزوم، با یک متخصص ورزشی یا فیزیوتراپیست مشورت کنید.
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد؟
اگر شرایط خاصی را تجربه کردهاید که ممکن است خطر ابتلا به پوکی استخوان را افزایش دهد، مهم است که با پزشک خود مشورت کنید. این شرایط شامل موارد زیر میشود:
یائسگی زودرس: تجربه یائسگی قبل از سن معمول (معمولاً قبل از 45 سالگی) میتواند باعث کاهش سریعتر تراکم استخوان شود.
مصرف طولانیمدت کورتیکواستروئیدها: اگر برای چند ماه به صورت مداوم از داروهای کورتیکواستروئید استفاده کردهاید، این داروها میتوانند به کاهش تراکم استخوان منجر شوند.
سابقه شکستگی لگن در خانواده: اگر یکی از والدین شما دچار شکستگی لگن شده است، احتمالاً شما نیز در معرض خطر بیشتری برای پوکی استخوان قرار دارید.
در این موارد، مشورت با پزشک میتواند به شما کمک کند تا راهکارهای مناسبی برای پیشگیری و مدیریت پوکی استخوان پیدا کنید. پزشک ممکن است تستهای سنجش تراکم استخوان (DXA) را پیشنهاد کند تا میزان سلامت استخوانهای شما را ارزیابی کند و در صورت لزوم، درمانهای دارویی یا تغییرات در سبک زندگی را توصیه کند. تشخیص زودهنگام و مدیریت صحیح میتواند به حفظ سلامت استخوانها و جلوگیری از مشکلات جدی در آینده کمک کند.
تشخیص
برای تشخیص پوکی استخوان، تراکم استخوان با استفاده از دستگاهی اندازهگیری میشود که از سطوح پایین اشعه ایکس برای تعیین نسبت مواد معدنی در استخوانها استفاده میکند. این روش به عنوان اسکن تراکم مواد معدنی استخوان (DXA یا DEXA) شناخته میشود.
در طول این آزمایش بدون درد، فرد روی یک میز دراز میکشد و اسکنر از روی بدن عبور میکند. در بیشتر موارد، فقط استخوانهای خاصی مانند لگن و ستون فقرات بررسی میشوند، زیرا این نواحی بیشتر در معرض خطر شکستگی هستند.
این آزمایش به پزشکان کمک میکند تا میزان تراکم استخوانها را ارزیابی کرده و خطر پوکی استخوان و شکستگیهای احتمالی را پیشبینی کنند. نتایج این آزمایش میتواند به تعیین نیاز به درمان و اقدامات پیشگیرانه برای حفظ سلامت استخوانها کمک کند. با انجام این تست، میتوان به موقع و به طور موثر از مشکلات جدی مرتبط با پوکی استخوان جلوگیری کرد.
درمان پوکی استخوان
توصیههای درمانی برای پوکی استخوان اغلب بر اساس تخمین خطر شکستگی استخوان در 10 سال آینده است که با استفاده از اطلاعاتی مانند نتایج آزمایش تراکم استخوان تعیین میشود. در صورتی که خطر شکستگی استخوان کم باشد، درمان ممکن است شامل دارو نباشد و بیشتر بر اصلاح عوامل خطر که منجر به از دست دادن استخوان و افتادن میشوند، تمرکز کند.
درمانهای غیر دارویی ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- تغذیه مناسب: افزایش مصرف کلسیم و ویتامین D از طریق رژیم غذایی یا مکملها.
- ورزش منظم: انجام تمرینات قدرتی و مقاومتی برای تقویت استخوانها و بهبود تعادل.
- تغییر سبک زندگی: اجتناب از مصرف دخانیات و کاهش مصرف الکل.
- پیشگیری از افتادن: بهبود تعادل و تقویت عضلات، استفاده از وسایل کمکحرکتی در صورت نیاز، و اطمینان از ایمنی محیط زندگی.
اگر خطر شکستگی استخوان بالا باشد، پزشک ممکن است داروهایی را تجویز کند که میتوانند به تقویت استخوانها و کاهش خطر شکستگی کمک کنند. این داروها ممکن است شامل بیسفسفوناتها، هورموندرمانی، داروهای تنظیمکننده هورمونها و یا داروهای جدیدتر مانند دنوسوماب و رالوکسیفن باشند.
هر فرد باید بر اساس شرایط خاص خود، با پزشک مشورت کند تا بهترین برنامه درمانی را دریافت کند و از سلامت استخوانهای خود مراقبت کند. تشخیص زودهنگام و پیگیری منظم با پزشک میتواند به کاهش خطرات و بهبود کیفیت زندگی کمک کند.
بیسفسفوناتها
بیسفسفوناتها داروهایی هستند که به طور گسترده برای درمان پوکی استخوان تجویز میشوند و هم برای مردان و هم برای زنانی که در معرض خطر شکستگی استخوان هستند، مناسب هستند. این داروها شامل موارد زیر هستند:
- آلندرونیت (با نامهای تجاری بینوستو و فوزاماکس)
- ایباندرونیت (با نام تجاری بونیوا)
- ریزدرونات (با نامهای تجاری اکتونل و آتلویا)
- زولدرونیک اسید (با نامهای تجاری رکلاست و زومتا)
عوارض جانبی
عوارض جانبی شایع بیسفسفوناتها شامل موارد زیر است:
- حالت تهوع
- درد شکم
- علائمی شبیه سوزش سر دل
مصرف صحیح این داروها میتواند احتمال وقوع این عوارض را کاهش دهد. برای مثال، مصرف دارو با آب زیاد و نشستن یا ایستادن به مدت 30 دقیقه پس از مصرف میتواند کمککننده باشد.
اشکال وریدی بیسفسفوناتها، که به صورت تزریقی تجویز میشوند، معمولاً باعث ناراحتی معده نمیشوند اما میتوانند عوارضی مانند تب، سردرد و درد عضلانی را به همراه داشته باشند.
عوارض جانبی نادر
- بیسفسفوناتها ممکن است عوارض بسیار نادری نیز داشته باشند که شامل موارد زیر است:
- شکستگی یا ترک در وسط استخوان ران: این عارضه نادر ممکن است در برخی موارد رخ دهد.
- تاخیر در بهبود استخوان فک (استئونکروز فک): این عارضه پس از جراحیهای باز دندانپزشکی مانند کشیدن دندان ممکن است رخ دهد.
برای کاهش خطر این عوارض نادر، مهم است که قبل از شروع درمان با بیسفسفوناتها، به ویژه اگر نیاز به جراحی دندانپزشکی دارید، با پزشک و دندانپزشک خود مشورت کنید.
مصرف بیسفسفوناتها باید تحت نظارت دقیق پزشک صورت گیرد تا بهترین نتایج درمانی به دست آید و خطرات احتمالی به حداقل برسد.
دنوزوماب
دنوزوماب (با نامهای تجاری پرولیا و اکسجوا) یکی دیگر از داروهای موثر برای درمان پوکی استخوان است که در مقایسه با بیسفسفوناتها، نتایج مشابه یا حتی بهتری در افزایش تراکم استخوان و کاهش احتمال انواع شکستگیها نشان میدهد. دنوزوماب از طریق تزریق زیر پوستی هر شش ماه یکبار تجویز میشود.
عوارض جانبی و نادر
دنوزوماب نیز همانند بیسفسفوناتها ممکن است عوارض نادری داشته باشد که شامل موارد زیر است:
- شکستگی یا ترک در وسط استخوان ران: این عارضه نادر ممکن است در برخی موارد رخ دهد.
- تاخیر در بهبود استخوان فک (استئونکروز فک): این عارضه نیز ممکن است پس از جراحیهای باز دندانپزشکی مانند کشیدن دندان رخ دهد.
توصیههای مصرف
اگر دنوزوماب مصرف میکنید، ممکن است لازم باشد این درمان را به صورت مداوم ادامه دهید. تحقیقات اخیر نشان میدهد که خطر شکستگی ستون فقرات پس از قطع دارو ممکن است بالا باشد. بنابراین، تصمیم به قطع مصرف دنوزوماب باید با مشورت دقیق با پزشک و ارزیابی دقیق خطرات و مزایای آن انجام شود.
در مجموع، دنوزوماب گزینهای موثر برای درمان پوکی استخوان است، اما نیاز به نظارت و پیگیری دقیق دارد تا از عوارض جانبی و مشکلات احتمالی جلوگیری شود. مشاوره منظم با پزشک و پیگیری برنامه درمانی توصیهشده میتواند به حفظ سلامت استخوانها و جلوگیری از عوارض ناخواسته کمک کند.
درمان هورمونی
درمان هورمونی پوکی استخوان شامل استفاده از هورمونهایی مانند استروژن و پروژسترون برای کاهش خطر شکستگی استخوانها و افزایش تراکم استخوانی است. این درمان بیشتر برای زنان یائسه که سطح استروژن در بدنشان کاهش یافته، مؤثر است. با این حال، استفاده از درمان هورمونی باید با دقت و تحت نظر پزشک انجام شود، زیرا ممکن است عوارض جانبی مانند افزایش خطر ابتلا به بیماریهای قلبی و سرطان پستان را به همراه داشته باشد.
استروژن
درمان با استروژن میتواند به حفظ تراکم استخوان، به ویژه بلافاصله پس از یائسگی، کمک کند. با این حال، این نوع درمان ممکن است خطراتی از جمله افزایش احتمال ابتلا به سرطان سینه و تشکیل لختههای خون که میتواند منجر به سکته شود را به همراه داشته باشد. به همین دلیل، استروژن درمانی معمولاً برای زنان جوانتر یا زنانی که علاوه بر مشکلات استخوانی، علائم یائسگی شدید دارند، توصیه میشود.
رالوکسیفن
رالوکسیفن (با نام تجاری اویستا) دارویی است که اثرات مفید استروژن بر تراکم استخوان را در زنان یائسه تقلید میکند، بدون اینکه بسیاری از خطرات مرتبط با استروژن را به همراه داشته باشد. مصرف این دارو میتواند خطر ابتلا به برخی از انواع سرطان سینه را کاهش دهد. با این حال، گرگرفتگی یکی از عوارض جانبی احتمالی مصرف رالوکسیفن است و این دارو نیز ممکن است خطر لخته شدن خون را افزایش دهد.
جایگزینی تستوسترون در مردان
در مردان، پوکی استخوان ممکن است با کاهش تدریجی سطح تستوسترون مرتبط با افزایش سن مرتبط باشد. جایگزینی تستوسترون میتواند به بهبود علائم تستوسترون پایین کمک کند، اما داروهای مخصوص درمان پوکی استخوان در مردان به طور گستردهتری مورد مطالعه قرار گرفتهاند و به همین دلیل، این داروها به تنهایی یا به همراه جایگزینی تستوسترون توصیه میشوند.
انتخاب نوع درمان هورمونی باید بر اساس ارزیابی دقیق شرایط فردی و مشاوره با پزشک انجام شود تا بهترین نتیجه برای حفظ سلامت استخوانها و کاهش خطرات احتمالی حاصل شود.
داروهای استخوانساز
در موارد شدید پوکی استخوان یا زمانی که درمانهای رایجتر به اندازه کافی مؤثر نیستند، پزشک ممکن است داروهای زیر را پیشنهاد دهد:
تری پاراتید (بونسیتی، فورتئو)
پیشنهاد میشود به کارگاه پزشکی تشخیص و درمان نارسایی قلبی مراجعه فرمایید. این داروی قوی مشابه هورمون پاراتیروئید است و رشد استخوان جدید را تحریک میکند. درمان با تری پاراتید به صورت تزریق روزانه زیر پوست به مدت حداکثر دو سال انجام میشود. این دارو میتواند به طور قابل توجهی تراکم استخوان را افزایش داده و خطر شکستگی را کاهش دهد.
آبالوپاراتید (تیموس)
آبالوپاراتید نیز دارویی مشابه هورمون پاراتیروئید است که برای تحریک رشد استخوان جدید استفاده میشود. این دارو مانند تری پاراتید تنها برای مدت حداکثر دو سال قابل مصرف است.
روموسوزوماب
روموسوزوماب جدیدترین داروی استخوانساز برای درمان پوکی استخوان است. این دارو به صورت تزریقی ماهیانه در مطب پزشک تجویز میشود و مدت درمان با آن محدود به یک سال است. روموسوزوماب با مکانیسمهای خاص خود به افزایش تراکم استخوان و کاهش خطر شکستگی کمک میکند.
ادامه درمان پس از داروهای استخوانساز
پس از اتمام دوره مصرف هر یک از این داروهای استخوانساز، برای حفظ و تقویت رشد استخوان جدید، معمولاً نیاز است که بیمار مصرف داروی دیگری برای پوکی استخوان را ادامه دهد. این داروها ممکن است شامل بیسفسفوناتها یا دنوزوماب باشند که به تثبیت و حفظ تراکم استخوان کمک میکنند.
مصرف این داروها باید تحت نظارت دقیق پزشک انجام شود و پس از اتمام دوره درمان، داروی مناسب دیگری برای حفظ سلامت استخوانها تجویز گردد. مشاوره منظم با پزشک و پیگیری برنامه درمانی توصیهشده میتواند به حفظ تراکم و سلامت استخوانها و کاهش خطرات مرتبط با پوکی استخوان کمک کند.
سبک زندگی و درمانهای خانگی
برای کاهش خطر ابتلا به پوکی استخوان یا شکستگی استخوان، توصیههای زیر میتواند مفید باشد:
سیگار نکشید
سیگار کشیدن باعث کاهش تراکم استخوان و افزایش احتمال شکستگی میشود. ترک سیگار میتواند به حفظ سلامت استخوانها و بهبود کیفیت کلی زندگی کمک کند.
الکل مصرف نکنید
مصرف نوشیدنیهای الکلی میتواند تشکیل استخوان را کاهش داده و خطر افتادن را افزایش دهد. اجتناب از مصرف الکل میتواند به حفظ تراکم استخوان و جلوگیری از افتادن و شکستگی کمک کند.
جلوگیری از افتادن
- پوشیدن کفش مناسب: کفشهای پاشنهکوتاه با کف غیر لغزنده بپوشید تا خطر لیز خوردن و افتادن کاهش یابد.
- بررسی خانه: خانه خود را از نظر وجود سیمهای برق، سطوح فرش، و سطوح لغزنده که ممکن است باعث افتادن شوند، بررسی کنید.
- روشنایی مناسب: اتاقها را به خوبی روشن نگه دارید تا بتوانید مسیر خود را به وضوح ببینید و از موانع جلوگیری کنید.
- نصب میلههای دستگیره: میلههای دستگیره را در داخل و بیرون درب دوش نصب کنید تا تعادل خود را بهتر حفظ کنید.
- دسترسی راحت به تخت: مطمئن شوید که میتوانید به راحتی وارد تخت شوید و از آن پایین بیایید تا از خطر افتادن در شب جلوگیری کنید.
رعایت این توصیهها میتواند به طور قابل توجهی به پیشگیری از پوکی استخوان و شکستگی استخوان کمک کند و سلامت عمومی شما را بهبود بخشد.
نتیجهگیری
پوکی استخوان، این دشمن خاموش، به آرامی و بدون هشدار به سراغ ما میآید. در دل روزمرگیهایمان، استخوانهای ما زیر بار ناپیدای این بیماری خم میشوند و شکننده میگردند. اما در این مبارزه نامرئی، دانش و آگاهی، سلاحهای اصلی ما هستند. با تغذیه سالم، سرشار از کلسیم و ویتامین D، و فعالیتهای ورزشی منظم، میتوانیم قلعه استخوانهایمان را مستحکم نگه داریم. بیایید با آگاهی و اقدام به موقع، از آیندهای روشن و پرجنبوجوش برای خودمان و عزیزانمان حفاظت کنیم. زیرا هر گام در پیشگیری از پوکی استخوان، گامی به سوی زندگی پر از سلامتی و نشاط است.